لغتنامه قرآن کریم (نگاهی نو به نثر طوبی)

مؤلف/ سید محمد رضا غیاثی کرمانی

ناشر/ بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)

صفحه آرا/ رضا فریدی

لیتوگرافی/ گنج معرفت

شمارگان/ دو هزار نسخه

نوبت چاپ/ اول، بهار 89

بها/ 8000 تومان

مراکز پخش:

1. قم: مرکز تخصصی مهدویّت/خیابان شهدا / کوچه آمار (22)/ بن بست شهید علیان

ص. پ: 119-37135 / تلفن: 7737801 / فاکس: 7737160

2. تهران: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)

/ص.پ: 355-15655 / تلفن: 88959049

/ فاکس: 88981389

WWW.IMAMMAHDI-S.COM

info@imammahdi-s.com

 شابک:  978-964-7428-10-3

ص:2

ص:3

ص:4

ص:6

باری، در عظمت علامه شعرانی که او را شیخ بهایی دوران گفته اند، سخن فراوان گفته و نوشته شده که در این مقال بیش از این مجال نیست و یک دهان لازم است به پهنای فلک تا بگوید شرح آن رشک ملک.

خدای را سپاسگزارم که در گذشته توفیق جمع آوری و ترتیب و تنظیم تعلیقه های ایشان بر آن سه کتاب تفسیری را پیدا نموده و تحت عنوان «پژوهش های قرآنی علامه شعرانی» به محضر ارباب دانش و بینش تقدیم نمودم و اینک کتاب بسیار ارزشمند «نثر طوبی» که در حقیقت دائرة المعارف قرآنی است با تلخیص و در حد یک لغتنامه تحت عنوان «گزیدة نثر طوبی» تقدیم می شود. امید است که مقبول درگاه حق و مطبوع طبع اهل فضل و فضیلت قرار گیرد. لازم به ذکر است که ایشان تا حرف شین بیشتر موفق نشده و ادامه کار را مرحوم غفاری بر عهده گرفتند و اینجانب نیز آنچه را که از قلم افتاده و احیاناً مورد نیاز بود، سامان بخشیدم.

ناگفته نماند که اصل این کتاب «نگاهی نو به نثر طوبی» بود که به نظر رسید باید خلاصه شود.

ظهور حضرت ولی عصر علیه السلام و شادی روح شهیدان و امام راحل قدس سرّه و سلامتی رهبر عظیم الشأن انقلاب، حضرت آیت الله خامنه ای (دام ظله) آرزوی همیشگی ماست. والسلام.

سید محمد رضا غیاثی کرمانی

قم _ فرودین 1389

ص:8

ا ب ل

ابابیل: متفرق و پراکنده. مرغانی که برای شکستن و پراکندن اصحاب فیل آمدند «وَأَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْراً أَبَابِیلَ» (فیل/ 3) پس به سوی آنها فرستادیم پرندگانی متفرق را.

ا ب ر ق

اباریق: جمع ابریق یعنی تنگ های لوله دار که نوشیدنی ها را از آن درجام می ریزند. «بِأَکوَابٍ وَأَبَارِیقَ وَکأْسٍ مِّن مَّعِینٍ» (واقعه/ 18) با کوزه ها و تُنگ های لوله دار و جامهای پر از شراب.

ا ب د

ابد: همیشه و هرگز(1). «خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً» (طلاق/ 11) و در آن همیشه جاودان هستند.

ا ب ر

ابراهیم: پدر امت های فراوان و نام یکی از مشهورترین پیغمبران که همه امتها او را احترام می کنند. خدای یگانه را او شناخت و پرستید و مردم را هدایت کرد.

«وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ رَبِّ أَرِنِی کیْفَ تُحْیِ_ی الْمَوْتَی» (بقره/ 260) آنگاه که ابراهیم عرض کرد: خدا یا به من نشان ده که چگونه مرده زنده می کنی؟

ا ب ل

اِبِل: شتر. «وَمِنَ الإِبْلِ اثْنَیْنِ» (انعام/ 144) و از شتر دو عدد.

اب ل س

ابلیس: کلمه ای غیر منصرف است که تنوین و جرّ به خاطر، عُجمه بودن و علمیت نمی پذیرد. و برخی گویند: کلمه ای است عربی و مشتق از اَبْلَسَ است یعنی مأیوس شد و لذا دلیلی بر منع صرف آن نیست. «فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِیسَ» (بقره/ 34) همه فرشتگان سجده کردند مگر ابلیس.

ص:10

ا ب و

اَبْ: پدر، که در حالت رفعی اَبُو می باشد. «وَکانَ أَبُوهُمَا صَالِحًا» (کهف/82) و پدرشان صالح بود. و در حالت نصبی اَبا می باشد. «مَّا کانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِّن رِّجَالِکمْ» (احزاب/40) محمد پدر هیچ یک از مردان شما نیست. و در حالت جرّی اَبی می باشد. «وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ لأَبِیهِ» (انعام/74) آنگاه که ابراهیم به پدرش گفت:… و جمع آن آباء می باشد: پدران «وَجَدْنَا عَلَیْهَا آبَاءنَا» (اعراف/28)، پدرانمان را بر این مرام یافتیم.

ا ب ی

اَبی: امتناع و خودداری کرد. «إِلَّا إِبْلِیسَ أَبَی» (طه/116) مگر ابلیس که از سجدة بر آدم امتناع و خودداری کرد.

ا ت ی

șاَتی: آمد. «أَتَی أَمْرُ اللّهِ» (نحل/1) امر و حادثة الهی پدید آمد.

آتی: آورنده. «لَّعَلِّی آتِیکم مِّنْهَا بِقَبَسٍ» (طه/1) شاید بخشی از آتش را برای شما بیاورم. (از اَتی گرفته شده)

آتی: بخشید، عطا کرد. «وَآتَی الْمَالَ عَلَی حُبِّهِ» (بقره/177) و ما را با وجود علاقه ای که به آن دارد عطا می کند.

اُوتُوا: عطا شدند. «الَّذِینَ أُوتُوا الْکتَابَ» (بیّنه/4) آنانکه به آنها کتاب آسمانی عطا شد.

ایتاء: پرداختن، دادن «وَإِیتَاء الزَّکاةِ» (نور/37) و پرداختن زکات.

مَأْتیّ: آمدنی. «إِنَّهُ کانَ وَعْدُهُ مَأْتِیّاً» (مریم/61) وعدة الهی آمدنی است. (از اَتَیَ گرفته شده)

مُؤْتی: پرداخت کننده (از اَتَیَ گرفته شده و جمع آن مُؤْتُون است). «وَالْمُؤْتُونَ الزَّکاةَ» (نساء/162) و زکات پرداخت کنندگان.

آتِ: بپرداز «وَآتِ ذَا الْقُرْبَی حَقَّهُ» (اسراء/26) و حق خویشاوندانت را بپرداز (از اَتَی گرفته شده).

آتٍ: آمدنی، محقّق شدنی. «فان اجل الله لآت» (انعام/134) پس اجل الهی قطعاً آمدنی است.

ص:11

ا ث ث

اثاث: وسایل خانه «هُمْ أَحْسَنُ أَثَاثاً وَرِئْیاً» (مریم/74) آنان از نظر وسایل منزل و سیمای ظاهری بهتر هستند.

ا ث ر

اَثَر: نشانه و باقی مانده. جمع آن «آثار است: «وَنَکتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ» (یس/ 12) می نویسیم هر چه خود کردند از پیش و عملی را که از آنها باز می ماند.

آثَرَ: برگزید. «وَآثَرَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا» (نازعات/38) و زندگی دنیا را برگزید.

اَثارَة: بازمانده، اثر، «أَوْ أَثَارَةٍ مِّنْ عِلْمٍ» (احقاف/4) یا اثری علمی بیاورند.

اَثَر: ردّ پا. «فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِّنْ أَثَرِ الرَّسُولِ» (طه/96) پس مشتی از ردّ پای رسول برداشتم.

اَثَری: در پی من، بر اثر من. «هُمْ أُولَاء عَلَی أَثَرِی» (طه/84) اینان در پی من هستند.

ا ث ل

اَثْل: درخت شوره گز. از گیاه بزرگتر و از درخت کوچکتر. میوه ای دارد که آن را عَذْبه می گویند و گرد است و مایل به زردی و در آن چند هسته وجود دارد مانند مازو. «وَبَدَّلْنَاهُم بِجَنَّتَیْهِمْ جَنَّتَیْنِ ذَوَاتَی أُکلٍ خَمْطٍ وَأَثْلٍ وَشَیْءٍ مِّن سِدْرٍ قَلِیلٍ» (سبأ/ 16) پس از خراب شدن سد مآرب باغهای آنها را تبدیل کردیم به باغهایی که محصول آنها تلخ و ترش و بد طعم و شوره گز و اندکی درخت سدر بود.

ا ث م

اِثم: گناه نفسانی که از مخالفت با امر الهی پیدا می شود. «قُل فیما اِثمَ کَبیر» (بقره/ 216) بگو که در قمار و شراب، گناه و منقصت است.

اَثام: عذاب، کیفر گناه. «وَمَن یَفْعَلْ ذَلِک یَلْقَ أَثَاماً» (فرقان/68) و کسی که چنین کند به کیفر گناه مبتلا خواهد شد (از اثم گرفته شده)

اَثیم: گنهکار. «وَاللّهُ لاَ یُحِبُّ کلَّ کفَّارٍ أَثِیمٍ» (بقره/276) و خداوند هر ناسپاس گنهکار را دوست ندارد. (از اِثْم گرفته شده)

آثمین: گنهکاران. «إِنَّا إِذًا لَّمِنَ الآثِمِینَ» (مائده/106) در اینصورت من از گنهکاران خواهم بود.

ص:12

تَاْثیم: نسبت دادن گناه، بدگویی، «لَّا لَغْوٌ فِیهَا وَلَا تَأْثِیمٌ» (طور/23) در بهشت نه لغوی وجود دارد و نه بدگویی و اتّهامی.

ا ج ج

اُجاج: تلخ و شور «وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ» (فاطر/12) و این آبی شور و شور تلخ است. (از اجّ گرفته شد)

ا ج ر

اَجر: پاداش و جمع آن اجور است. «قُل لَّا أَسْأَلُکمْ عَلَیْهِ أَجْراً» (شوری/ 23) ای پیامبر بگو که من پاداشی برای رسالت نمی خواهم.

و در چند آیه به معنای مهریه زنان آمده است. «فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ» (نساء/ 24) پس مهریه زنان را بدهید.

اِسْتَأْجَرَ: اجیر کرد. «إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ» (قصص/26) بهترین کسی که او را اجیر کنی یک فرد قوی و امین است. (از اَجْر گرفته شده)

اُجُور: جمع اَجْر: پاداشها، مزدها «فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ» (نساء/24) پس مزدهای آنان را بدهید.

استیجار: اجیر کردن، اجاره کردن. «یَا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ» (قصص/26) ای پدر او را اجیر کن. (از اَجْر گرفته شده)

ا ج ل

اجل: مدت معّین برای ادای دین و اجرای عهد، عدّۀ زنان، «وَأُوْلَاتُ الْأَحْمَالِ أَجَلُهُنَّ أَن یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ» (طلاق/ 4) عده زنان باردار زمانی پایان می رسد که فرزند خود را بدنیا بیاورند. «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِذَا تَدَایَنتُم بِدَیْنٍ إِلَی أَجَلٍ مُّسَمًّی فَاکتُبُوهُ» (بقره/ 282) چون وام بر عهده خود گرفتید تا مدت معین باید آن را بنویسید. و گاهی برای مدت اجاره نیز بکار می رود: «فَلَمَّا قَضَی مُوسَی الْأَجَلَ»وقتی که موسی مدت اجاره را به پایان رسانید.

و گاهی به معنای مدت سیر ستارگان است که محدود می باشد و تخلف ناپذیر. «کلٌّ یَجْرِی إِلَی أَجَلٍ مُّسَمًّی» (لقمان/ 28) همه سیر می کنند به مدت مقرر.

تأجیل: تعیین مدت و اجل. «الَّذِیَ أَجَّلْتَ لَنَا» (انعام/128) آن وقتی را که برای ما معیّن نمودی.

ص:13

مُؤَجّل: دارای سر رسید. دارای وقت معین «کتَابًا مُّؤَجَّلاً» (آل عمران، 145) سرنوشتی معیّن دارد. (از اَجَل گرفته شده)

اَجْلْ: سبب، جهت. «مِنْ أَجْلِ ذَلِک کتَبْنَا عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ» (مائده/32) به جهت همین برای بنی اسرائیل مقرّر کردیم که…

اُجِّلَتْ: مهلت داده شده، تعیین وقت شد.از اَجَل گرفته شده: «لِأَیِّ یَوْمٍ أُجِّلَتْ» (مرسلات/12) برای کدام روز وقت آن معیّن شده است؟

ا ح د

اَحَد: از نامهای خدا و صفت او و مبالغه آن از واحد بیشتر است، چرا که واحد شاید مرکب باشد مانند «قوم واحد و امت واحدة. قُل هُوَ الله اَحَد» (توحید/ 1) بگو خداوند یگانه است.

اِحْدی: یکی از. «إِنَّهَا لَإِحْدَی الْکبَرِ» (مدثّر/35) البته (قرآن یا قیامت)، یکی از بزرگترین پدیده هاست.

ا خ ذ

اَخَذَ: گرفت. «أَخَذَ الأَلْوَاحَ» (اعراف، 154) و الواح را گرفت.

اِتّخاذ: برگرفتن، «اتَّخَذَهَا هُزُواً» (جاثیه/9)آن را به مسخره گرفت.

اَخْذ: گرفتن، گرفتار کردن. «وَکذَلِک أَخْذُ رَبِّک» (هود/102) اینچنین است گرفتن خدایت.

آخِذ: گیرنده. «آخِذِینَ مَا آتَاهُمْ» (ذاریات/16) و آنچه را که به آنها می دهند می گیرند.

مُتَّخِذ: گیرنده. «وَمَا کنتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُدًا» (کهف/51) و من گمراهان را به عنوان کمک کار نمی گیرم.

خُذ: بگیر. «فَخُذْ أَرْبَعَةً مِّنَ الطَّیْرِ» (بقره/260) پس چهار پرنده بگیر. (از اَخَذَ گرفته شده)

مُتَّخِذات: جمع مُتَّخِذ، گیرنده. «وَلاَ مُتَّخِذَاتِ أَخْدَانٍ» (نساء/25) در حالی که دوست نامشروع نگیرند.

اَخْذَة: یک مرتبه گرفتن. «فَأَخَذَهُمْ أَخْذَةً رَّابِیَةً» (حاقه/10) پس آنها را به عذابی سخت گرفتار ساخت.

ص:14

ا خ ر

آخِر: از نام های خداوند تعالی است. «هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ» (حدید/ 3) او اوّل و آخر است.

آخِرَة: مؤنث آخِر و به صیغه اسم فاعل و به معنای عالم دیگر پس از دنیا است. «فَلِلَّهِ الْآخِرَةُ وَالْأُولَی» (نجم/ 26) عالم آخرت و دنیا از آن خداست. و گاهی به معنای حالت دوم هم آمده است. «فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ» (اسراء/ 8) وقتی که وعده دیگر که خرابی بیت المقدس است بیاید.

اَخَّرَ: به تأخیر انداخت، بعداً فرستاد. «بِمَا قَدَّمَ وَأَخَّرَ» (قیامت/13) به آنچه که پیش و بعد فرستاده است.

مُسْتَأخِر: عقب اندازنده، درنگ کننده. «وَلَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَأْخِرِینَ» (حجر/24) و ما درنگ کنندگان را می شناسیم.

یَتَاَخَّرُ: از پس می فرستد. «أَن یَتَقَدَّمَ أَوْ یَتَأَخَّرَ» (مدثر/37) اینکه از جلو یا از پس بفرستد.

اُخْری: مؤنث آخَر، زن دیگر. «فَتُذَکرَ إِحْدَاهُمَا الأُخْرَی» (بقره/282) پس آن زن دیگر یاد بیاورد.

اُخَر: جمع آخَر، دیگرها. «فَعِدَّةٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ» (بقره/184) پس چند روز دیگر.

آخَر: دیگر. «ثُمَّ أَغْرَقْنَا الْآخَرِینَ» (شعراء/66) سپس دیگران را غرق کردیم.

آخِر: پایان. «وَمَثَلاً لِلْآخِرِینَ» (زخرف، 56) و مثالی برای پسینیان.

ا خ و

برادر در حال رفع اخو و در حال نصب اخا و در حال جر اخی است در صورتی که به ضمیر اضافه شود مثل اخیه. و جمع آن اِخوان و اِخوة و تثنیه آن اَخَوان و اَخَوَین است.

اُخت: خواهر. که مؤنث اخ و جمع آن اَخَوات و تثنیه آن اختین می باشد. وَ لَهُ اُخت (نساء/ 16) هر گاه میت فرزند و پدر و مادر نداشته و اگر یک برادر و یا یک خواهر مادری داشته باشد، هر کدام شش یک مال را می برند و باقی از آن برادران یا خواهران پدری است، «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» (حجرات/ 10) مؤمنان با یکدیگر برادرند. «وَأَن تَجْمَعُواْ بَیْنَ الأُخْتَیْنِ» (نساء/ 23) و اینکه بین دو خواهر نباید جمع کنید و با آنها همزمان ازدواج کنید. «وَأَخَوَاتُکم مِّنَ الرَّضَاعَةِ» (نساء/ 23) خواهران رضاعی شما نیز بر شما حرام هستند.

«فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا» (آل عمران/ 99) پس به نعمت الهی برادر شدید.

اَخَوَیْ: جمع اَخْ: برادران. «فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکمْ» (حجرات/10) پس بین برادرانتان صلح برقرار کنید.

ص:15

ا د د

اِدّ: بسیار زشت. «لَقَدْ جِئْتُمْ شَیْئاً ادا» (مریم/89) کار بسیار زشتی مرتکب شدید.

ادی

اَدّی: بازپرداخت کرد. «یُؤَدِّهِ إِلَیْک» (آل عمران/75) به تو برمی گرداند و باز پرداخت می کند.

اَداء: پرداختن، برگرداندن. «وَأَدَاء إِلَیْهِ» (بقره/ 178) و برگرداندن به او.

ا ذ ن

اِذْن: دستور دادن و رخصت. «فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَی قَلْبِک بِإِذْنِ اللّهِ» (بقره/ 97) بدرستی که جبرئیل قرآن را به اذن خدا بر دل تو فرود آورد.

اَذَّنَ: ندا کرد. «وَأَذِّن فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ» پس ندا کن در میان مردم که به حج بیایند.

اُذُن: گوش و مجازاً به معنای زود باور. «وَیِقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَیْرٍ لَّکمْ» (توبه/ 61) می گویند: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گوشی و زودباور است. بگو او به سود مؤمنان زودباور است.

«الأُذُنَ بِالأُذُنِ» (مائده/ 45) اگر کسی گوش کسی را کند؛ باید گوش او را کند و قصاص کرد.

اَذِنََ: اجازه داد. «آللّهُ أَذِنَ لَکمْ» (یونس/59) آیا خدا به شما اجازه داده است.

آذَنُ: اجازه می دهم. «قَبْلَ أَن آذَنَ لَکمْ» (اعراف/123) قبل از آن که من اجازه به شما بدهم.

آذَنَّ: اعلام کرد. «قَالُوا آذَنَّاک» (فصلت/47) گفتند: ما به تو اعلام کردیم. (از اِذْن گرفته شده)

اِسْتیذان: طلب اِذن و اجازه. «فَلْیَسْتَأْذِنُوا» (نور/59) پس باید اذن و اجازه بگیرند.

اَذان: اعلام، اعلان. «وَأَذَانٌ مِّنَ اللّهِ» (توبه/3) و از طرف خدا اعلام است.

مُؤَذِّن: اعلام کننده. «ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ» (یوسف/70) سپس اعلام کننده ای اعلام کرد.

آذان: جمع اُذُن، گوشها «آذَانَ الأَنْعَامِ» (نساء/119) گوشهای چهار پایان.

ا ذ ی

اَذی: آزار و رنج و پلیدی و هر چه که دل را آزرده کند، ولی زیانی نرساند. ««لَن یَضُرُّوکمْ إِلاَّ أَذًی» (آل عمران/ 111) شما را زیان نرسانند ولی آزار بدهند.

 آذَوْا: آزار رساندند. «کالَّذِینَ آذَوْا مُوسَی» (احزاب/69) مانند کسانی نباشید که موسی را آزردند.

ص:16

اُوذُوا: آزار داده شدند. «وَأُوذُواْ فِی سَبِیلِی» (آل عمران/195) و در راه خدا آزار دیدند و آزرده شدند.

آذُوا: مجازات کنید، فعل امر از اذی است. «فَآذُوهُمَا» (نساء، 16) آن دو را آزار دهید.

ا ر د

ارادة: خواستن. «وإِذَا أَرَادَ شَیْئًا أَنْ یَقُولَ لَهُ کنْ فَیَکونُ» (یس/ 36) وقتی که خدا اراده کند که چیزی بیافریند به او می گوید: باش پس می باشد.

ا ر ب

اِرْبة: حاجت. «غَیْرِ أُوْلِی الْإِرْبَةِ مِنْ»… (نور/ 31) پیران که حاجت و رغبت به زن ندارند، مرد باشند یا کودک، پوشیدن روی از آنها واجب نیست.

ارباب: جمع ربّ است، یعنی پروردگاران. «أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللّهِ» (آل عمران/ 64) آنها را در مقابل خدا به عنوان ارباب انتخاب می کنند.

اربع: چهار. «مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ» (توبه/ 36) از دوازده ماه چهار ماه حرام است.

اربعین: چهل. «أَرْبَعِینَ سَنَةً یَتِیهُونَ فِی الأَرْضِ» (مائده/ 26) چهل سال در بیابان سرگردان بودند.

مَآرِبْ: جمع اِرْبَة، حاجات، نیازها. «وَلِیَ فِیهَا مَآرِبُ أُخْرَی» (طه/18) و در آن نیازمندی های دیگری نیز هست. (از اَرِبَ گرفته شده: به شدت نیازمند)

ا ر ض

اَرض: زمین که در قرآن همیشه مفرد آمده و ارضون و یا اراضی نیامده است و منظور از ارض مطلق زمین است، خواه کوچک باشد یا بزرگ، یک وجب باشد یا یک کشور. «وَمَا تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ» (لقمان/ 34) هیچکس نمی داند در کدام زمین مرگ او فرا می رسد.

ا ر ک

اَرائِک: جمع اریکة، تختها. «عَلَی الْأَرَائِک مُتَّکؤُونَ» (یس/56) بر روی تختها تکیه زده اند.

ص:17

ا ر م

اِرَم: بنا و کوشک قوم عاد. «إِرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ» (فجر/ 7) آیا ندیدی که خداوند چه کرد با قوم عاد که دارای کوشکهایی بودند که ستونهایی داشت.

ا ز ر

آزر: عمو یا جد مادری حضرت ابراهیم که تربیت او را به عهده داشته است و به این اعتبار او را پدر خطاب کرده است. «وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ لأَبِیهِ آزَرَ» (انعام/ 74) وقتی که ابراهیم به پدرش آذر چنین گفت…

آَزَرَ: کمک کرد. فَآزَرَهُ (فتح/29) پس او را کمک کرد. (از وَزْر گرفته شده)

اَزْر: پشت، نیرو. «اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی» (طه/31) پشت و نیرویم را با برادرم تقویت کن.

ا س ت ب ر ق

استبرق: در فارسی ستبرو یا استبر که به معنای جامه ضخیم از ابریشم و امثال آن است و خداوند آن را از جامه های بهشتیان شمرده است. «عَالِیَهُمْ ثِیَابُ سُندُسٍ خُضْرٌ وَإِسْتَبْرَقٌ» (دهر/ 21) بر فرازشان لباس سندس سبز و استبرق است.

ا س ر

اسیر: در بند و جمع آن اَسْری و اُسْاری است آن «وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَی حُبِّهِ مِسْکینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا» (دهر/ 8) آنان (اهلبیت پیامبرعلیهم السلام) با وجود علاقه، مسکین و یتیم و اسیر را اطعام نمودند.(1)

اسرائیل: اصلاً عبری و مرکب از اسرا به معنای قدرت و ئیل به معنای خدا و لقب حضرت یعقوب علیه السلام است و همیشه با بنی یا بنو آمده و فقط یک جا به تنهایی ذکر و بر خود آنحضرت اطلاق شده است. «کلُّ الطَّعَامِ کانَ حِلًّا لِبَنِی إِسْرَائِیلَ إِلَّا مَا حَرَّمَ إِسْرَائِیلُ عَلَی نَفْسِهِ» (آل عمران/ 93) تمام غذاها بر بنی اسرائیل حلال بود مگر آنچه که خود اسرائیل بر خود حرام کرده بود.

ص:18

اَسْر: مفصل، بند. «وَشَدَدْنَا أَسْرَهُمْ» (الانسان/28) پیوند مفاصل آنها را محکم کردیم.

اَسْری: جمع اسیر، اسیران «أَن یَکونَ لَهُ أَسْرَی» (انفال/67) اینکه اسیرانی داشته باشد.

اُساری: جمع اسیر، اسیران. «وَإِن یَأتُوکمْ أُسَارَی» (بقره/85) و اگر اسیرانی به سوی شما بیایند.

ا ز ف

آزفه: نزدیک شده (از اسامی روز قیامت است) «وَأَنذِرْهُمْ یَوْمَ الْآزِفَةِ» (غافر/18) از روز قیامت آنها را بترسان. (از اَزِفَ گرفته شده)

ا ز ز

اَزّ: تحریک کردن، تشویق کردن، جنباندن. «تَؤُزُّهُمْ أَزّاً» (مریم/83) آنها را شدیداً وسوسه و تحریک می کند.

ا س س

اُسِّسَ: بنا نهاده شده است. «لَّمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوَی» (توبه/ 108) مسجدی که بر اساس تقوا بنیان نهاده شده است (که منظور مسجد قُبا است یا مسجد النبی.)

ا س ف

اَسَف: اندوه. «فَلَمَّا آسَفُونَا انتَقَمْنَا مِنْهُمْ» (زخرف/ 55) چون کافران ما را اندوهگین کردند، ما هم از آنها انتقام گرفتیم.(1)

اَسِفْ: غم زده، اندوهناک. «غَضْبَانَ أَسِفاً» (طه/86) خشمگین و غمزده.

اَسَفی: افسوس، دریغ. «یَا أَسَفَی عَلَی یُوسُفَ» (یوسف/84) ای افسوس و دریغ بر یوسف.

ا س م

اِسم: نام. «وَمُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتِی مِن بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ» (صف/ 6) حضرت عیسی علیه السلام فرمود: بشارت می دهم که پیامبری پس از من خواهد آمد که نام او احمد است.

ص:19

ا س ن

آسِن: گندیده و بوی گرفته. «فِیهَا أَنْهَارٌ مِّن مَّاء غَیْرِ آسِنٍ» (محمد/ 15) در بهشت جویهایی است از آب بوی نا گرفته.

ا س ی

آسی: غصه و اندوه می خورم. «فَکیْفَ آسَی عَلَی قَوْمٍ کافِرِینَ» (اعراف/93) چگونه بر کافران تأسف بخورم. (از اَسِیَ گرفته شده)

لاتَاْسَ: غمگین مباش. «فَلاَ تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْفَاسِقِینَ» (مائده/26) پس برای کافران غمگین مباش.

ا س و ه

اُسوه: چیزی که به آن تأسی جویند و مانند آن باید عمل کرد. مانند خوی و صفات نیک که در رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بود. «لَقَدْ کانَ لَکمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ» (احزاب/ 21) در پیغمبر خدا صفت نیکی است که شما باید از او پیروی کنید.

ا ش ر

اَشِرْ: مغرور و خودخواه. «بَلْ هُوَ کذَّابٌ أَشِرٌ» (قمر/25) بلکه او بسیار دروغگو و خودخواه است.

ا ص ر

اِصْر: در اصل بمعنای قید و بند و به مناسبت در تکالیف سخت و تعهد دشوار نیز استعمال می شود که هر یک به منزله قید است، «وَلاَ تَحْمِلْ عَلَیْنَا إِصْرًا» (بقره/ 286) بر ما تکلیف سخت مکن چنانکه بر کسانی پیش از ما کردی.

ا ص ل

اصیل: بر وزن شریف و جمع آن آصال است. یعنی از زوال خورشید تا غروب آن. عشی نیز به معنای اصیل یا به معنای از زوال تا صبح فرداست. عشاء با عشی فرق دارد، چون بعد از ظهر عشی است، ولی عشا نیست و لذا نماز مغرب و عشا را عشائین گویند و نماز ظهر و عصر را صلاتاالعشی یعنی دو نماز بعد از ظهر. «یُسَبِّحُ لَهُ فِیهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ» (نور/ 36) در آن خانه ها

ص:20

برای صبحگاهان و شامگاهان تسبیح می کنند «وَسَبِّحُوهُ بُکرَةً وَأَصِیلاً» (احزاب/ 42) و او را صبح و شام تسبیح کنید.

اَصْل: قعر، بُن. «تَخْرُجُ فِی أَصْلِ الْجَحِیمِ» (صافات/64) درخت زقوم از قعر جهنم می روید.

اُصُول: جمع اَصْل، ریشه. «قَائِمَةً عَلَی أُصُولِهَا» (حشر/5) بر ریشه هایش ایستاده است.

ا ف ف

اُف: کلمه ای است که در هنگام ملامت گفته می شود و در اصطلاح عربی اسم فعل است. «فَلاَ تَقُل لَّهُمَا أُفٍّ» (اسراء/ 23) به پدر و مادر اف مگویید.

ا ف ق

اُفُق: کنارة آسمان، و در اصطلاح نجوم دائره ای است میان قسمت مرئی و نامرئی آسمان، چنانکه هر چقدر زیر افق باشد غروب کرده و هر چه بالای افق باشد طالع است. «وَلَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِینِ» (تکویر/ 23) یعنی فرشته خدا را دید در کنارة آسمان. جمع افق، آفاق است و گاه مراد از آن همه موجودات است که هر یک زیر افقی یعنی قسمتی از اقسام فلک جای دارند. / «سَنُرِیهِمْ آیَاتِنَا فِی الْآفَاقِ وَفِی أَنفُسِهِمْ» (فصلت/ 53) زود است که آیات قدرت خود را در همه جا و در خود مردم به آنها بنمایانیم.

ا ف ک

اِفْک: برگشته و واژگون و لذا دروغ را افک می گویند، چون وارونه نمودن حقیقت است. و بت را نیز چون خدای دروغین است افک می گویند. و شهرهای قوم لوط را مؤتفکات خواندند، چرا که واژگون شدند. «یُؤْفَک عَنْهُ مَنْ أُفِک» (ذاریات/ 9) برگردانیده می شود از قرآن و فهم آن کسی که بر گردانده شده است. «فَسَیَقُولُونَ هَذَا إِفْک قَدِیمٌ» (احقاف/ 11) می گویند قرآن دروغی است دیرینه. «إِنَّ الَّذِینَ جَاؤُوا بِالْإِفْک» (نور/ 11) کسانی که تهمت زدند… (مربوط به جریان تهمت به عایشه است.)

اَفّاک: کسی است که بسیار حقایق را وارونه می کند. «َنَزَّلُ عَلَی کلِّ أَفَّاک أَثِیمٍ» (شعراء/ 222) شیاطین فرود می آیند بر هر دروغ زن بزهکار.

ص:21

مؤتفکه: هر یک از پنج شهر قوم لوط است که واژگون شدند و جمع آن مؤتفکات است. که عبارت بودند از: 1. سدوم. 2. عموره 3. ادم 4. صبوئیم 5. بالغ که صوغر نیز گفته می شود و در نزدیکی های شام بودند. «وَالْمُؤْتَفِکاتُ بِالْخَاطِئَةِ» (الحاقه/ 9) و قوم زشتکار لوط به کفر و خطاکاری برخاستند.

«وَالْمُؤْتَفِکةَ أَهْوَی» (نجم/ 53) و مؤتفکه (شهرهای قوم لوط) را واژگون ساخت.

ا ف ل

افول: غروب کردن و ناپدید شدن. «فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لا أُحِبُّ الآفِلِینَ» (انعام/ 76) وقتی که ستاره پنهان شد گفت من غروب کنندگان را دوست ندارم.

ا ک ل

اَکل: خوردن و گاهی به معنای تباه ساختن. «یَأْکلْنَ مَا قَدَّمْتُمْ لَهُنَّ إِلاَّ قَلِیلاً مِّمَّا تُحْصِنُونَ» (یوسف/ 48) هر چه از پیش اندوخته اید خواهند خورد یعنی تباه خواهند کرد. و گاهی به معنای فراگرفتن و تصرف است. «وَلَا تَأْکلُوا أَمْوَالَکمْ بَیْنَکمْ بِالْبَاطِلِ» (بقره/ 188) در اموال یکدیگر به باطل تصرف نکنید. «الَّذِینَ یَأْکلُونَ الرِّبَا» (بقره/ 275) آنها که ربا می خورند.

اَکال: صیغه مبالغه اَکل، بسیار خورنده. «أَکالُونَ لِلسُّحْتِ» (مائده/42) مال حرام بسیار می خورند.

مأکول: خرد شده، جویده شده، «کعَصْفٍ مَّأْکولٍ» (فیل/ 5) مانند کاه و برگ جویده شده.

اُکل: میوه، خوراکی. «أُکلُهَا دَآئِمٌ» (رعد/35) میوه و خوراکی آن همیشگی است.

آکل: خورنده. «لَآکلُونَ مِنْهَا» (صافات/66) هر آینه از آن می خورند.

ا ل ت

اَلَتَْنا: از اَلْت گرفته شده، کاستیم. «وَمَا أَلَتْنَاهُم مِّنْ عَمَلِهِم مِّن شَیْءٍ» (طور/21) ما از عمل آنها چیزی نکاستیم.

ص:22

ال ف

مُؤَلَّفَة: یکی از مصارف زکات مؤلفة قلوبهم است. «إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکینِ ... وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ» (توبه/ 60) صدقه برای فقیران است و … کسانی که دل آنها را باید به سوی اسلام و مسلمین مایل گردانید.

اَلَّفَ. الفت ایجاد کرد. «فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکمْ» (آل عمران/ 103) بین قلبهای شما ایجاد الفت کرد.

ایلاف: الفت ایجاد کردن، «لِإِیلَافِ قُرَیْشٍ» (قریش/ 1) برای ایجاد الفت بین قریشیان.

اَلْف: هزار و جمع آن آلاف و الوف است. «وَإِنَّ یَوْماً عِندَ رَبِّک کأَلْفِ سَنَةٍ مِّمَّا تَعُدُّونَ» (حج/ 47) یک روز نزد خدا مانند هزار سال است از آن که شما می شمارید. «أَلَمْ تر إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ» (بقره/ 243) آیا ندیدی کسانی را که از دیار خود خارج شدند در حالی که هزاران نفر بودند، «یُمْدِدْکمْ رَبُّکم بِخَمْسَةِ آلافٍ مِّنَ الْمَلآئِکةِ مُسَوِّمِینَ» (آل عمران/ 125) خدای شما با پنج هزار فرشته نشان دار شما را کمک کرد.

ا ل ل

اِلّ: عهد و پیمان- خویشاوندی و قرابت. «کیْفَ وَإِن یَظْهَرُوا عَلَیْکمْ لاَ یَرْقُبُواْ فِیکمْ إِلاًّ وَلاَ ذِمَّةً» (توبه/ 8) اگر کفار بر شما دست یابند و پیروز شوند رعایت خویشی و عهد و پیمان نمی کنند.

اَلّلائی: مؤنث الذین، زنانی که«اللَّائِی تُظَاهِرُونَ» (احزاب/4) و زنانی را که ظهار می کنید.

اَلّلاتی: مؤنث الذین: زنانی که «وَاللاَّتِی یَأْتِینَ الْفَاحِشَةَ» (نساء/15) و زنانی که مرتکب فحشاء می شوند.

ا ل م

اَلیم: دردناک، «وَلَهُمْ عَذَابٌ اَلیم» (بقره/174) و برای آنان عذابی دردناک است. (از اَلَم گرفته شده)

یَأْلَمُونَ: درد می کشند. «فَإِنَّهُمْ یَأْلَمُونَ» (نساء/104) پس آنان هم درد می کشند. (از اَلَم گرفته شده)

ا ل و

اِلوْ: کوتاهی و تقصیر. «لاَ یَأْلُونَکمْ خَبَالاً» (آل عمران/ 118) در فساد شما کوتاهی نمی کنند. «وَلَا یَأْتَلِ أُوْلُوا الْفَضْلِ مِنکمْ وَالسَّعَةِ أَن یُؤْتُوا أُوْلِی الْقُرْبَی وَالْمَسَاکینَ وَالْمُهَاجِرِینَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ» (نور/

ص:23

22) صاحبان مال و ثروت نباید در حق مستمندان کوتاهی کنند. (سوگند بخورند که به خویشان و مستمندان عطا نکنند)

ایلاء. سوگند خورن. «لِّلَّذِینَ یُؤْلُونَ مِن نِّسَآئِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ» (بقره/ 226) مردانی که سوگند یاد می کنند در بارة زنانشان که از آنها دور باشند باید چهار ماه صبر کنند.

آلاء: جمع اِلْی یا اَلی، نعمتها. «فَاذْکرُواْ آلاء اللّهِ» (اعراف/69) پس یاد آورید نعمتهای خدا را.

ا ل ی ا س

اِلْیاسین: تلفظ دیگری از الیاس است. «سَلَامٌ عَلَی إِلْ یَاسِینَ» (صافات/130) سلام بر الیاسین (الیاس).

ا م ت

اَمْت: ناهمواری، پستی و بلندی. «لَا تَرَی فِیهَا عِوَجاً وَلَا أَمْتاً» (طه/107) در آن هیچ اعوجاج و پستی و بلندی نمی بینی.

ا م د

اَمَد: مدّت زمانی. «أَمْ یَجْعَلُ لَهُ رَبِّی أَمَداً» (جنّ/25) خدایم برا او مدّت زمانی قرار نداده است.

ا ل ه

اله: اسم عام است و شامل هر معبود خواه حق و خواه باطل می گردد. «إِنَّهُمْ کانُوا إِذَا قِیلَ لَهُمْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ یَسْتَکبِرُونَ» (صافات/ 35) وقتی که به آنها گفته می شود که جز خداوند هیچ معبودی نیست استکبار می ورزند.

آلِهَة: جمع اِله، معبودها. «أَمْ لَهُمْ آلِهَةٌ» (انبیاء/43) آیا برای آنها معبودهایی است.

اللهم: در اصل یا الله بود، که یا از اوّل آن حذف و به عوض آن میم مشدّد در آخر آن افزوده شده است. «قُلِ اللَّهُمَّ مَالِک الْمُلْک» (آل عمران/26) بگو خداوند مالک ملک است.

ا م ر

امر: گاهی به معنای فرمان و گاهی به معنای کار و شأن است. «وَلْتَکن مِّنکمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ» (آل عمران/ 104) باید در میان شما گروهی باشند که به سوی نیکی

ص:24

خوانند و امر به معروف کنند. «أَلاَ لَهُ الْخَلْقُ وَالأَمْرُ» (اعراف/ 104) اندازه و فرمان، خاص خداوند است. «وَشَاوِرْهُمْ فِی الأَمْرِ» (آل عمران/ 159) در کار با آنها مشورت کن.

امر الله: کار خدا. یعنی آفریدن و آفریده ها را پرورش دادن و به غایت رسانیدن. و هر جا که مطلق ذکر شود شامل آن می شود، مگر آنکه با قرینه و قید بیاید که کار خاصی اراده شده است.

اولوالامر: صاحبان امر. «أَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الأَمْرِ مِنکمْ» (نساء/ 59) اطاعت کنید از خدا و پیامبر و صاحبان امر خودتان(1)

نفس اماره: حالت نفس که انسان را به گناه و بدی می خواند. «إِنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ» (یوسف/ 53) نفس مردمان را به بدی فرمان می دهد.

یَأْتَمِرُ: مشاوره و تصمیم گیری. «إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ» (قصص/20) سران قوم دربارة تو تصمیم گیری و مشاوره کردند. (از اَمْر گرفته شده)

اِمْر: کار بسیار زشت. «لَقَدْ جِئْتَ شَیْئًا إِمْرًا» (کهف/71) کار بسیار زشتی انجام دادی.

ا م س

اَمْس: دیروز. «فَإِذَا الَّذِی اسْتَنصَرَهُ بِالْأَمْسِ یَسْتَصْرِخُهُ» (قصص/18) همان کسی که دیروز او را به یاری طلبید، او را به فریاد رسی طلبید.

ا م ن

آمّین: جمع آمّ است اسم فاعل از اَمّ یعنی قصد کنندگان و منظور حجاج خانه خدا هستند. و اما آمین (بدون تشدید) که پس از دعاها گفته می شود، عربی نیست و در قرآن نیامده است.

ا م ل

اَمَلْ: آرزو. «وَیُلْهِهِمُ الأَمَلُ» (حجر/3) آرزو آنها را مشغول می سازد.

ا م م

اُمّ. مادر و اصل و جای و مهمتر از هر چیز. «فَأُمُّهُ هَاوِیَةٌ» (قارعه/ 9) جای اوهاویه است.

ص:25

ام الکتاب: آیات روشن و واضح که اصل و اهمّ مطالب قرآن هستند و باید متشابهات را به آنها بازگردانیم. «هُنَّ أُمُّ الْکتَابِ» (آل عمران/ 7) این آیات مهم ام الکتاب هستند. و نیز به معنای لوح تقدیر خلایق است و مصون از تغییر و تبدیل. «وَعِندَهُ أُمُّ الْکتَابِ» (رعد/ 39) و اصل کتاب نزد اوست.

ام القری: اصل و مادر شهرها و بزرگترین شهر هر کشوری. «وَمَا کانَ رَبُّک مُهْلِک الْقُرَی حَتَّی یَبْعَثَ فِی أُمِّهَا رَسُولًا» (قصص/ 59) پروردگار تو هلاک نمی کند شهرها را مگر آنکه در مهمترین منطقة آنها پیامبری را برانگیزد. از این رو به مکه ام القری گفته می شود که بزرگترین و مهمترین شهر حجاز و بمنزله پایتخت کشورهای دیگر بود.

اُمّة: به چند معنی در قرآن آمده است:

1. گروه و جماعت. «وَإِذَ قَالَتْ أُمَّةٌ مِّنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً» (اعراف/ 164) وقتی که گروهی گفتند: چرا قومی را موعظه می کنید که…

2. روش و طریقه: «إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءنَا عَلَی أُمَّةٍ» (زخرف/ 23) ما پدران خود را بر روش و طریقه ای یافتیم.

3. مقتدا و پیشوا. «إِنَّ إِبْرَاهِیمَ کانَ أُمَّةً قَانِتًا لِلّهِ» (نحل/ 120) ابراهیم مقتدایی فروتن بود.

4. اجل و زمان و مدت. «وَلَئِنْ أَخَّرْنَا عَنْهُمُ الْعَذَابَ إِلَی أُمَّةٍ مَّعْدُودَةٍ» (هود/ 8) و اگر ما عذاب را از آنها تا مدت زمانی معین به تأخیر بیاندازیم…

5. گروه مجتمع در دین. «وَمَا مِن دَآبَّةٍ فِی الأَرْضِ وَلاَ طَائِرٍ یَطِیرُ بِجَنَاحَیْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثَالُکم» (انعام/ 38) هیچ جنبنده ای نیست در زمین و هیچ پرنده ای نیست که با بال خود می پرد، مگر آنکه امتی هستند چون شما. یعنی متحد در دین و مکلف محشور می شوند.

اَمام: پیش روی. «بَلْ یُرِیدُ الْإِنسَانُ لِیَفْجُرَ أَمَامَهُ» (قیامت/ 5) بلکه آدمی می خواهد پیش روی خود را بشکافد و همه چیز را مشاهده کند.

اِمام: پیشوا که جمع آن ائمه و به چند معنی آمده است:

1. راه. «فَانتَقَمْنَا مِنْهُمْ وَإِنَّهُمَا لَبِإِمَامٍ مُّبِینٍ» (حجر/ 79) دو شهر قوم لوط و شعیب در راهی هستند آشکار. (شاهراه)

ص:26

2. نسخه اصلی و نوشته ای که از آن نسخه می گیرند. «وَکلَّ شَیْءٍ أحْصَیْنَاهُ فِی إِمَامٍ مُبِینٍ» (یس/ 12) هر چیز را در کتاب آشکار (یعنی لوح محفوظ) بر شمرده ایم و مقدرات جهان را ثبت کرده ایم. و به همین معنی نسخه اول قرآن که همه مصاحف را با آن مقابله می کردند، مصحف امام می گفتند.

3. پیشوا. «قَالَ إِنِّی جَاعِلُک لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ» (بقره/ 124) من تو را امام مردم قرار داده ام. «وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ» (قصص/ 5) ما آنها را امامان و وارث زمین قرار می دهیم.

امّی: درس نخوانده و خط ننوشته. «الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الأُمِّیَّ» (اعراف/ 157) آنانکه پیروی می کنند از پیامبر درس نخوانده. و نیز منسوب به امتها. «وَمِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لاَ یَعْلَمُونَ الْکتَابَ» (بقره/ 78) برخی از آنها خواننده نیستند و از کتاب چیزی نمی دانند.

ا م ن

اَمن: ایمن بودن در مقابل خوف. «أُوْلَ_ئِک لَهُمُ الأَمْنُ» (انعام/ 83) برای آنها امنیت است.

آمِن صفت مشبهه امن است که گاهی بر انسان اطلاق می شود: «وَمَن دَخَلَهُ کانَ آمِنًا» (آل عمران/ 97) هر کس که داخل آن شود در امان است و گاهی بر مکانی که مردمش نمی ترسند اطلاق می شود: «رَبِّ اجْعَلْ هَ_َذَا بَلَدًا آمِنًا» (بقره/ 126) پروردگارا این شهر را آمن گردان. و گاه صفت شهر امین می آید. «وَهَذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ» (تین/ 3) و قسم به این شهر امن. ولی اگر صفت انسان بیاید به این معنی است که مردم از او بیم ندارند، نه اینکه او از دیگران بیم ندارد.

مَأمَن: محل امن. «وَإِنْ أَحَدٌ مِّنَ الْمُشْرِکینَ اسْتَجَارَک فَأَجِرْهُ حَتَّی یَسْمَعَ کلاَمَ اللّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ» (توبه/ 6) چون یکی از مشرکان از تو در زنهار اید او را زنهار ده تا کلام خدا را بشنود و سپس او را به جایی که امن است از کشتن بازگردان.

اَمانة: چیزی که به کسی بسپرند و او را امین دارند. «فَلْیُؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ» (بقره/ 283) پس آن کسی که مورد اطمینان قرار گرفته باید امانتش را برگرداند.

اَمانات: جمع امانت است. «وَالَّذِینَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ» (مؤمنون/ 8) و کسانی که امانت ها و عهد خویش را مراعات می کنند.

ایمان: گرویدن و باور کردن. «وَلَمْ یَلْبِسُواْ إِیمَانَهُم بِظُلْمٍ» (انعام/ 82) کسانی که ایمان خود را به ظلم و ستم نیالودند…

ص:27

اَمِنْتُ: خاطر جمع شدم، ایمن شدم. «هَلْ آمَنُکمْ عَلَیْهِ إِلاَّ کمَا أَمِنتُکمْ عَلَی أَخِیهِ مِن قَبْلُ» (یوسف/64) آیا خاطر جمع باشم نسبت به بنیامین، چنانکه نسبت به برادرش قبلاً خاطر جمع شما شدم؟

آمَنُ: خاطر جمع باشم. «هَلْ آمَنُکمْ عَلَیْهِ» (یوسف/64) آیا خاطر جمع باشم نسبت به او از ناحیة شما؟

لاتَأْمَنُّ: از اَمْن گرفته شده، اطمینان نمی کنی. «مَا لَک لاَ تَأْمَنَّا عَلَی یُوسُفَ» (یوسف/11) چرا در مورد یوسف به ما اطمینان نمی کنی؟

آمَنَ: ایمنی و امنیّت داد. «وَآمَنَهُم مِّنْ خَوْفٍ» (قریش/4) و آنها را از ترس امنیّت بخشید.

اُؤْتُمِنَ: از اَمن گرفته شده: امین شمرده شده، به او اعتماد شده، «فَلْیُؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ» (بقره/283) پس باید کسی که به او اعتماد شده امانت را ادا کند.

اَمَنَة: از اَمْن گرفته شده: آرامش، ایمنی، «ثُمَّ أَنزَلَ عَلَیْکم مِّن بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً» (آل عمران/154) پس خداوند پس از اندوه بر شما آرامش را نازل کرد.

اَمین: امانت دار. «وَأَنَاْ لَکمْ نَاصِحٌ أَمِینٌ» (اعراف/68) و من برای شما خیرخواهی امین هستم.

مَاْمُون: محفوظ. در امان. «إِنَّ عَذَابَ رَبِّهِمْ غَیْرُ مَأْمُونٍ» (معارج/28) چرا که از عذاب خدایشان ایمنی نیست.

ا م ه

اَمَة: کنیز. «وَلأَمَةٌ مُّؤْمِنَةٌ خَیْرٌ مِّن مُّشْرِکةٍ» (بقره/ 221) یک کنیز مؤمن بهتر از یک کنیز مشرک است.

اماء: جمع اَمَة است. «وَأَنکحُوا الْأَیَامَی مِنْکمْ وَالصَّالِحِینَ مِنْ عِبَادِکمْ وَإِمَائِکمْ» (نور/ 12) و زنان بیوه و کنیزان صالح خود را به نکاح در آورید.

ا ن ث

انثی: مادینه که جمع آن اناث است. «الانثی بالانثی» (بقره/ 187) جان یک زن در مقابل یک زن باید قصاص شود. «إِن یَدْعُونَ مِن دُونِهِ إِلاَّ إِنَاثًا» (نساء/ 187) آنها غیر از خدا، جز خدایان ماده نمی پرستند (مثل لات و عزّی و منات که مؤنث بودند).

ص:28

ا ن س

اِنس: انسان که همیشه با جن همراه می آید. «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ» (ذاریات/ 56) من جن و انس را خلق نکردم مگر برای عبادت کردن.

انسان. مردم. که علما آن را به حیوان ناطق تعریف کرده اند یعنی مدرک کلیات. «عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ» (علق/ 5) خداوند به انسان چیزی آموخت که یاد نداشت.

آنَسَ: مشاهده کرد. «مِن جَانِبِ الطُّورِ نَارًا» (قصص/29) و از سمت طور آتشی را مشاهده کرد.

اِسْتیناس: از اُنْسْ گرفته شده، آشنایی دادن، اجازه گرفتن. «حَتَّی تَسْتَأْنِسُوا» (نور/27) مگر آن که آشنایی پس دهید و اجازه بگیرید.

اَناس: مردمان، جماعت. «قَدْ عَلِمَ کلُّ أُنَاسٍ مَّشْرَبَهُمْ» (بقره/60) هر جمعیتی محلّ آشامیدن خود را می دانست.

اَناسِیّ: جمع اِنْسی: انسانها، مردمان. «أَنْعَاماً وَأَنَاسِیَّ کثِیراً» (فرقان/49) چارپایان و مردمان زیاد.

اِنْسِیّ: منسوب به اسم جنس اِنْس: هر انسانی، هر کسی. «فَلَنْ أُکلِّمَ الْیَوْمَ إِنسِیّاً» (مریم/26) پس امروز با هیچ انسانی صحبت نمی کنم.

ا ن ف

انف: بینی. «وَالأَنفَ بِالأَنفِ» (مائده/ 45) و بینی در مقابل بینی باید قصاص شود.

آنِفْ: هم اکنون، چند لحظه قبل. «مَاذَا قَالَ آنِفاً» (محمد/16) چند لحظه پیش چه گفت؟

ا ن م

انام. مردم. «وَالْأَرْضَ وَضَعَهَا لِلْأَنَامِ» (رحمن/ 10) زمین را برای مردم گذاشت.

ا ن ی

اَنّی: هر جا، هر وقت. «فَأْتُواْ حَرْثَکمْ أَنَّی شِئْتُمْ» (بقره/223) به کشتزار خود هر وقت که خواستید بیایید.

یَأنی: از اَنْی گرفته شده: نزدیک می شود. «أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا» (حدید/16) آیا برای مؤمنان وقت آن نرسیده و نزدیک نشده که…

ص:29

آنٍ: در اصل آنی بوده: بسیار داغ. «یَطُوفُونَ بَیْنَهَا وَبَیْنَ حَمِیمٍ آنٍ» (رحمن/44) بین آتش جهنم و آب جوشان و داغ در حرکت هستند.

آنِیةَ: جمع اِناء: ظرفها. «یُطَافُ عَلَیْهِمْ بِآنِیَةٍ مِنْ فِضَّةٍ» (الانسان/15) و با ظروفی از نقره بر گردن آنها طواف می شود.

آناء: جمع اَنْی یعنی اوقات و ساعات. «یَتْلُونَ آیَاتِ اللّهِ آنَاء اللَّیْلِ» (آل عمران/113) آیات الهی را در ساعاتی از شب تلاوت می کنند.

اِنا: پختن غذا. «غَیْرَ نَاظِرِینَ إِنَاهُ» (احزاب/53) و منتظر پختن غذایش نشوند (یعنی زودتر از موعد به میهمانی نروند و منتظر پختن غذای صاحبخانه نشوند)

ا ه ل

اهل و آل: هر دو به یک معنی هستند یعنی بستگان و کسان. «وَإِذْ نَجَّیْنَاکم مِّنْ آلِ فِرْعَوْنَ» (بقره/ 49) و وقتی که شما را از بستگان فرعون نجات دادیم.

«قَالَ لِأَهْلِهِ امْکثُوا» (قصص/ 29) به کسان خود موسی علیه السلام گفت: توقف کنید.

اَهْلُو: خانواده. «شَغَلَتْنَا أَمْوَالُنَا وَأَهْلُونَا» (فتح/11) اموال و خانوادة ما باعث فرصت سوزی و مشغولیت ما شدند.

اهلی: در اصل اَهْلین بوده که نون به خاطر اضافه به وه افتاده: خانواده، کسان. «قُوا أَنفُسَکمْ وَأَهْلِیکمْ نَاراً» (تحریم/6) خود و خانواده تان را از آتش حفظ کنید.

ا و ب

اَوِّبی: از اَوْب گرفته شده و امر مخاطب مؤنث است: هم آواز شو. «یَا جِبَالُ أَوِّبِی مَعَهُ» (سبأ/10) ای کوهها با او همنوا شوید.

اِیاب: از اَوْب گرفته شده: بازگشت. «إِنَّ إِلَیْنَا إِیَابَهُمْ» (غاشیه/25) بدرستی که بازگشت آنها به سوی ماست.

اَوّاب: از اَوْب گرفته شده: بازگشت. «إِنَّهُ أَوَّابٌ» (ص/17) بدرستی که او اوّاب (بسیار بازگشت کننده به خدا بود).

مَآب: از اَوْب گرفته شده: بازگشتگاه. «وَإِلَیْهِ مَآبِ» (رعد/36) بازگشتگاه من به سوی خداست.

ص:30

ا و د

یَؤُدُ: از اَوْد گرفته شده. به مشقت می اندازد. «وَلاَ یَؤُودُهُ حِفْظُهُمَا» (بقره/255) حفظ آسمان و زمین خدا را به مشقّت نمی اندازد.

ا و ل

تأویل: از اَوْل یعنی بازگردانیدن گرفته شده و در قرآن به چهار معنی آمده است.

1. عاقبت و نتیجه کار. «ذَلِک خَیْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِیلاً» (اسراء/ 35) آن بهتر و از نظر عاقبت نیکوتر است.

2. تعبیر خواب. «وَیُعَلِّمُک مِن تَأْوِیلِ الأَحَادِیثِ» (یوسف/ 7) تو را تعبیر خواب آموزد.

3. حقیقت قیامت و معاد و ثواب و عقاب. «یَوْمَ یَأْتِی تَأْوِیلُهُ» (اعراف/ 53) روزی که حقیقت قیامت بیاید…

4. تعیین مراد و مقصود. «وَابْتِغَاءَ تَأْوِیلِهِ» (آل عمران/ 7) به میل خود آن را تأویل یعنی تعیین مراد و مقصود می کنند.(1)

اولی: مونث اوّل و به معنای دنیا بکار رفته است. «وَلَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَّک مِنَ الْأُولَی» (ضحی/ 4) آخرت برای تو از دنیا بهتر است.

اوّل: از نامهای خداوند تعالی است، چون اول مطلق اوست و همه چیز از او و پس از او پدید آمده اند. در مقابل آن آخر است یعنی پس از همه او می ماند. «هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ» (حدید/ 3) اوّل و آخر اوست. اوّل اشاره به علت فاعلی و آخر اشاره به علت غایی دارد.

اُولُوا: صاحبان (در حالت رفعی) «أُوْلُواْ الأَلْبَابِ» (بقره/269) صاحبان خرد.

اُولی: صاحبان (در حالت نصبی و جری) «یَا أُوْلِی الأَلْبَابِ» (بقره/197) ای صاحبان خرد.

اُولاتُ: مؤنث اُولی: صاحبان. «وَأُوْلَاتُ الْأَحْمَالِ أَجَلُهُنَّ » (طلاق/4) صاحبان حمل (زنان باردار) مدتشان این است که…

ص:31

اُولاء: اینان. «هَاأَنتُمْ أُوْلاء تُحِبُّونَهُمْ» (آل عمران/119) هان شما اینانید که آنان را دوست می دارید.

هَؤُلاء: ایشان، آنان. «هَاأَنتُمْ هَؤُلاء» (آل عمران/66) هان شما آنانید که …

اُولئِک: آنان. «أُوْلَ_ئِک عَلَی هُدًی مِّن رَّبِّهِمْ» (بقره/5) آنان بر مرکب هدایت الهی سوار هستند.

اُولئِکمْ: همان اولئک است (البته با تأکید بیشتر برای جلب توجه مخاطبان) «وَأُوْلَ_ئِکمْ جَعَلْنَا لَکمْ عَلَیْهِمْ سُلْطَانًا مُّبِینًا» (نساء/91) و برای شما بر آنان سلطة آشکاری قرار دادیم.

ا و ه

اَوّاه: از اَوْه گرفته شده. خاشع در دعا، اهل ناله و آه، دلسوز. «إِنَّ إِبْرَاهِیمَ لأوَّاهٌ حَلِیمٌ» (توبه/114) ابراهیم در دعا خاشع و بردبار بود.

ا و ی

اَوی: از اَوَیَ گرفته شده: پناه برد. «إِذْ أَوَی الْفِتْیَةُ إِلَی الْکهْفِ» (کهف/10) آنگاه که جوانمردان به غار پناه بردند.

آوی: پناه می برم. «سَآوِی إِلَی جَبَلٍ» (هود/43) به کوهی پناه می برم.

آوی: پناه داد. از اَوَیَ گرفته شده: جا داد. «آوَی إِلَیْهِ أَخَاهُ» (یوسف/69) و برادرش را نزد خود جا داد.

تُؤوی: نزد خود جا می دهی. «وَتُؤْوِی إِلَیْک مَن تَشَاء» (احزاب/51) و هر کس را که بخواهی نزد خود جای می دهی.

مَأْوی: جایگاه. «فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوَی» (سجده/19) جایگاه آنها منزلگاه های بهشت است. (از اَوی گرفته شده)

ا ی

ای: آری، بلی. «قُلْ إِی وَرَبِّی» (یونس/53) بگو: آری به خدای من سوگند.

ا ی ی

آیة: علامت و نشانه و جمع آن آیات و آی می باشد و در قرآن بر اموری چند اطلاق شده است:

1. آیه قرآن: «مِنْهُ آیَاتٌ مُحْکمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکتَابِ» (آل عمران/ 7) آیات محکم از قرآن امّ الکتاب هستند.

ص:32

2. عبرت و آنچه که موجب پند است. «لَّقَدْ کانَ فِی یُوسُفَ وَإِخْوَتِهِ آیَاتٌ لِّلسَّائِلِینَ» (یوسف/ 7) در داستان یوسف و برادرانش عبرت و پند است برای جستجو گران.

3. علامت آسمانی و زمینی که موجب اقرار کافران از بیم هلاک می گردد. «إِن نَّشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِم مِّن السَّمَاء آیَةً» (شعراء/ 4) اگر بخواهیم بر آنها علامتی از آسمان می فرستیم.

4. معجزه و خرق عادت. «هَذِهِ نَاقَةُ اللَّهِ لَکمْ آیَةً» (اعراف/ 73) این ماده شتر آیت برای شما است.

5. هر گونه دلیل برای اثبات خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گر چه خرق عادت هم نباشد. «أَوَلَمْ یَکنْ لَهُمْ آیَةً أَنْ یَعْلَمَهُ عُلَمَاءُ بَنِی إِسْرَائِیلَ» (شعرا/ 19) آیا برای نبوت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم کافی نیست که دانشمندان بنی اسرائیل او را می شناسند.

«وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَکم مِّن تُرَاب»ٍ (روم/ 20) از نشانه های خداوند، خلقت شما از خاک است.

ا ی د

اَید: نیرو و قدرت. «وَاذْکرْ عَبْدَنَا دَاوُودَ ذَا الْأَیْدِ» (ص/ 17) بندة ما داود صاحب دست را یاد کن یعنی صاحب قدرت.

ا ی ی

اَیّاما: هر کدام (با اضافه به ما و برای تاکید است) «أَیّاً مَّا تَدْعُواْ» (اسراء/110) هر کدام را که بخوانید.

اَیَّتُها: خطاب به مؤنث است: «یا أَیَّتُهَا الْعِیرُ إِنَّکمْ لَسَارِقُونَ» (یوسف/70) ای کاروان شما دزد هستید.

اَیُّ: کدام، کدامیک. «فَأَیُّ الْفَرِیقَیْنِ أَحَقُّ بِالأَمْنِ» (انعام/81) کدام یک از دو گروه شایسته تر برای امنیت هستند؟

ایّاک: فقط تو را. «اِیّاک نَعْبُدُ» (حمد/5) فقط تو را می پرستیم.

اِیّایَ: فقط من را. «وَإِیَّایَ فَارْهَبُونِ» (بقره/40) فقط از من بترسید.

اِیّاکمْ: شما «وَإِنَّا أَوْ إِیَّاکمْ لَعَلَی هُدًی أَوْ فِی ضَلَالٍ» (سبأ/24) ما یا شما یکی بر هدایت و یکی بر گمراهی هستیم.

ص:33

ا ی د

اَیَّدَ: تقویت کرد. «هُوَ الَّذِیَ أَیَّدَک بِنَصْرِهِ» (انفال/62) خداوند تو را با یاری خود تقویت کرد.

اَیْد: قدرت. «وَالسَّمَاء بَنَیْنَاهَا بِأَیْدٍ» (ذاریات/74) و ما آسمان را با قدرت خود بنا نهادیم.

اَلْآن: هم اکنون، حالا. «قَالُواْ الآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ» (بقره/71) گفتند: هم اکنون حق را آوردی.

اَیّانَ: چه زمانی، کی. «أَیَّانَ مُرْسَاهَا» (اعراف/187) چه زمانی لنگرگاه قیامت است؟

ا ی ک ه

اَیکة: بیشه و درختان در هم پیچیده و اصحاب ایکه قوم حضرت شعیب علیه السلام بودند. و گاهی با لئیکة و گاهی با الف و لام (الایکة) نوشته می شود. «وَإِن کانَ أَصْحَابُ الأَیْکةِ لَظَالِمِینَ» (حجر/ 78) بدرستی که اصحاب ایکه ستمکار بودند. «کذَّبَ أَصْحَابُ لْئیْکةِ الْمُرْسَلِینَ» (شعراء/ 176) اصحابی که پیامبران را تکذیب کردند.

ا ی م

اَیم: مرد بی زن و زن بی شوهر که جمع آن ایامی است. «وَأَنکحُوا الْأَیَامَی مِنکمْ» (نور/ 32) و بیوگان را خود را زن یا شوهر دهید.

ص:34

بِأساء: فقر و بیچارگی. «وَالصَّابِرِینَ فِی الْبَأْسَاء» (بقره/177) و صابران در هنگام فقر. (از بُؤْس گرفته شده)

بائِس: درمانده فقیر. سخت نیازمند. «وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِیرَ» (حج/28) و به فقیر و درمانده بخورانید.

بَئیس: سخت و شدید. «وَأَخَذْنَا الَّذِینَ ظَلَمُواْ بِعَذَابٍ بَئِیسٍ» (اعراف/165) و ظالمان را به عذابی سخت مجازات کردیم. (از بَأس گرفته شده)

بِئْسَ: بد و زشت است. «وَلَبِئْسَ مَا شَرَوْاْ بِهِ أَنفُسَهُمْ» (بقره/102) و چه بد است آنچه که خودشان را به آن فروختند.

بِئْسَما: بد و زشت است آنچه که. «بِئْسَمَا اشْتَرَوْاْ بِهِ أَنفُسَهُمْ» (بقره/90)، چه بسیار بد است آنچه که خودشان را به آن می فروختند.

ب ت ر

ابتر: دنباله بریده و بی نسل. «إِنَّ شَانِئَک هُوَ الْأَبْتَرُ» (کوثر/ 3) دشمن تو ابتر است.

ب ت ک

بَتک: بریدن. «فَلَیُبَتِّکنَّ آذَانَ الأَنْعَامِ» (نساء/ 19) گوشهای چهار پایان را می برند.

ب ت ل

تَبَتُّل: ترک محبت دنیا و اخلاص و توجه به حضرت حق. «وَتَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا» (مزمل/ 19) و به سوی او توجه خالصانه کن. البته در احادیث تبتّل نهی شده که منظور رهانیت و ترک ازدواج است.

ب ث ث

بّثَّ: پراکنده ساخت، منتشر کرد. «وَبَثَّ فِیهَا مِن کلِّ دَآبَّةٍ» (بقره/164) و از هر نوع جنبنده در آن پراکنده و منتشر ساخت.

بّثّ: پریشانی، دل مشغولی. «أَشْکو بَثِّی وَحُزْنِی إِلَی اللّهِ» (یوسف/86) اندوه و پریشانی خودم را به خدا شکایت می برم.

ص:36

مَبْثوُث: پراکنده شده (مفعول از بَثَّ است) «کالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ» (قارعه /4) مانند پروانه (ملخ) پراکنده (که بی هدف به این سو و آن می روند)

مُنْبَثّ: پراکنده. «فَکانَتْ هَبَاء مُّنبَثّاً» (واقعه/5) پس مانند غباری پراکنده می شود. (از بثَّ گرفته شده).

ب ج س

اِنْبَجَسَ: جوشید، بیرون آمد. «فَانبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَیْناً» (اعراف/160) پس از آن 12 چشمه جوشید. (از بَجْس گرفته شده)

ب ح ث

یَبْحَث: جستجو کرد. (در اصل بحث به معنای جستجوی در خاک است. «یَبْحَثُ فِی الأَرْضِ» (مائده/31) در زمین جستجو می کرد. (از بَحْث گرفته شده)

ب ح ر

بحر: دریا که جمع آن ابحر و بحار آمده است. «وَإِذْ فَرَقْنَا بِکمُ الْبَحْرَ» (بقره/ 50) وقتی که برای شما دریا را شکافتیم. «وَإِذَا الْبِحَارُ سُجِّرَتْ» (تکویر/ 6) وقتی که دریاها آتش بگیرند. سَبْعَةُ أَبْحُر؛ هفت دریا. (لقمان/ 27)

بَحیرة: آزاد شده به نذر یا برای خدمت فراوان. «ماجَعَلَ اللّهُ مِن بَحِیرَةٍ وَلاَ سَآئِبَةٍ» (مائده/ 103) خداوند بحیره و سائبه و … را مشروع قرار نداده است.(1)

ب خ س

بَخس: کاستن «وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیَاءَهُمْ» (اعراف/ 7) از اموال مردم چیزی نکاهید.

ص:37

ب خ ع

باخِع: هلاک کننده «فَلَعَلَّک بَاخِعٌ نَّفْسَک» (کهف/6) چه بسا تو خود را هلاک می کنی.

ب خ ل

بخل: دریغ داشتن از صرف مال. «سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ» (آل عمران/ 180) آنچه را که بخل کردند روز قیامت چون طوق در گردن آنها افتد.

بَدَاَ: شروع کرد. «فَبَدَأَ بِأَوْعِیَتِهِمْ قَبْلَ وِعَاء أَخِیهِ» (یوسف/76) پس شروع کرد به باز کردن بار آن قبل از بار برادرش.

یُبْدِئُ: شروع می کند، پدید می آورد. «هُوَ یُبْدِئُ وَیُعِیدُ» (بروج/13) او پدید می آورد و باز می گرداند.

ب د ر

بدر: چاهی است میان مکه و مدینه. «وَلَقَدْ نَصَرَکمُ اللّهُ بِبَدْرٍ» (آل عمران/ 123) خداوند پیروزی داد شما را در جنگ بدر.

بِدار: عجله و شتاب، جلو افتادن. از بَدَرَ گرفته شده «وَلاَ تَأْکلُوهَا إِسْرَافًا وَبِدَارًا» (نساء/6) و آن را از روی اسراف و عجله نخورید.

ب د ع

بدیع: آفریدگار بر سبیل ابتداء و ابتداع. «بَدِیعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» (بقره/ 117) آفریدگار آسمانها و زمین است بی آنکه کسی رسمی زد و مثالی نهاد.

بدعت: کار تازه. «وَرَهْبَانِیَّةً ابْتَدَعُوهَا» (حدید/ 27) رهبانیت یعنی ترک دنیا را اختراع کردند برای رضای خدا.

ب د ل

بَدَل: چیزی به جای دیگر نهادن. «بِئْسَ لِلظَّالِمِینَ بَدَلًا» (کهف/ 50) زشت است شیطان را به جای خدا گرفتن و فرمان او بردن برای ستمکاران.

تبدیل: مشتق از بدل است. «لَا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ» (روم/ 30) خلق خدا تغییر ندارد.

ص:38

استبدال: مشتق از بدل است. «وَإِنْ أَرَدتُّمُ اسْتِبْدَالَ زَوْجٍ مَّکانَ زَوْجٍ» (نساء/ 20) و اگر اراده کردید که همسری بجای همسر بگیرید….

تَبَدُّل: از بَدَل گرفته شده: به عوض گرفتن، جانشین ساختن. «وَمَن یَتَبَدَّلِ الْکفْرَ بِالإِیمَانِ» (بقره/108) و کسی که کفر را به جای ایمان بگیرد…

ب د ن

بَدَن: پیکر انسانی. «فَالْیَوْمَ نُنَجِّیک بِبَدَنِک» (یونس/ 92) امروز تو را به بدنت نجات می دهیم.

بُدن: جمع بُدَنه بمعنای شتر بزرگ و فربه و به قولی شامل گاو هم می شود. اگر با تاء بیاید مفرد است و اگر بی تاء بیاید جمع است. «وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَکم مِّن شَعَائِرِ اللَّهِ» (حج/ 36) و قربانی حج (شتران بزرگ و فربه) را از شعائر و مناسک خدا قرار دادیم برای شما.

ب د ا

بدا: آشکار شدن چیزی پس از پنهان بودن. اگر گویند در رأی کسی بدا حاصل شد یعنی انسان عزم کاری نداشت و از آن غافل بود، ناگهان بیادش آمد و عزم آن کرد. و چون خداوند از تغیّر حالات مبّرا است و هر کار که مشیّتش بدان تعلق گرفته از ازل بود و هیچگاه از آن غافل نبود، لفظ بدا دربارة او درست نیست، مانند هر لفظ دیگر که دلالت بر حدوث و تجدد کند. و چون در قرآن نسبت به خدا داده نشده است تفصیل آن لازم نیست. «بَلْ بَدَا لَهُمْ مَا کانُوا یُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ» (انعام/ 39) بلکه ظاهر شد برای ایشان آنچه پیش از آن پنهان می داشتند.

ب ر أ

بارئ: از نام های خدا است یعنی آفرینندة بدون الگو و نمونه و گویند مثل «بارئ النسم» را غالباً به خلق جاندار نسبت می دهند. «هُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ» (حشر/ 59) او خدای خالق و بارئ است. «مَا أَصَابَ مِن مُّصِیبَةٍ فِی الْأَرْضِ وَلَا فِی أَنفُسِکمْ إِلَّا فِی کتَابٍ مِّن قَبْلِ أَن نَّبْرَأَهَا إِنَّ ذَلِک عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ» (حدید/ 22) هیچ مصیبتی نیست که در زمین و خود انسان به او می رسد مگر آنکه قبل از آنکه آن را بیافرینیم در کتابی ثبت است.

ابراء: دور ساختن مرض و عیب. «وَأُبْرِئُ الْأَکمَهَ وَالْأَبْرَصَ» (آل عمران/ 43) من کور و پیس را شفا می دهم.

ص:39

براءة: بیزاری(1). «بَرَاءةٌ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ إِلَی الَّذِینَ عَاهَدتُّم مِّنَ الْمُشْرِکینَ» (توبه/ 1) این اعلام برائت و بیزاری خدا و پیامبرش از آن مشرکان است که با آنها پیمان بستید. «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَکونُوا کالَّذِینَ آذَوْا مُوسَی فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قَالُوا وَکانَ عِندَ اللَّهِ وَجِیهاً» (احزاب/ 69) و مانند کسانی نباشید که موسی علیه السلام را آزردند و خداوند برائت او را از آنچه که نسبت به او دادند ثابت کرد.

بَراء: بری، بیزار. «إِنَّنِی بَرَاء مِّمَّا تَعْبُدُونَ» (زخرف/26) من از آنچه که شما می پرستید بیزارم. (از بَرْء گرفته شده)

بُرَاؤ: جمع برئ: گریزان ها، متنفران إِنَّا بُرَءاؤا (ممتحنه/4)، از شما گریزان و بیزار هستیم. (از بَرْء گرفته شده)

بَرِیَّة: از بَرَءَ گرفته شده و بارئ هم از همین ریشه است: مخلوقات. «أُوْلَئِک هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ » (بینه/7) آنان بهترین مخلوقات هستند.

مُبَرّونَ: بر کناران، بری ها. «أُوْلَئِک مُبَرَّؤُونَ مِمَّا یَقُولُونَ» (نور/26) آنان از آنچه که می گویند بیزارند. (از بَرْء گرفته شده)

ب د و

بَدْو: بادیه، بیابان. «وَجَاء بِکم مِّنَ الْبَدْوِ» (یوسف/100) و شما را از بادیه آورد.

باد: در اصل بادی بوده: کسی که از بیابان و بادیه آمده، حجاجی که از اطراف به مکه می آیند. «سَوَاء الْعَاکفُ فِیهِ وَالْبَادِ» (حج/25) در آن مقیم و مسافر یکسانند.

بادی: اگر از بَدْء گرفته شده باشد: ابتدایی و سطحی. و اگر از بَدْو گرفته شود: ظاهر بینی. «أَرَاذِلُنَا بَادِیَ الرَّأْیِ» (هود/27) افراد پست ما که…

بادُون: جمع بادی: بادیه نشینان. افراد پست که دارای افکار سطحی و قشری هستند. «بَادُونَ فِی الْأَعْرَابِ» (احزاب/20) بادیه نشینان عرب.

مُبْدی: آشکار کننده. «وَتُخْفِی فِی نَفْسِک مَا اللَّهُ مُبْدِیهِ» (احزاب/37) و تو چیزی را در درون خود پنهان می کنی که خداوند آن را آشکار می کند (از بَدْو گرفته شده)

ص:40

ب ر ج

تَبَرُّج: زیور را آشکار کردن و کرشمه نمودن. «وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ الْأُولَی» (احزاب/ 33) زنان به کرشمه زیور خود را چنانکه رسم جاهلیت نخستین بود آشکار نکنند.

بُرج: کوشک و قصر و جمع آن بروج است. «تَبَارَک الَّذِی جَعَلَ فِی السَّمَاء بُرُوجاً» (فرقان/ 61) مبارک است خدایی که در آسمان برجها قرار داد.

ب ذ ر

تبذیر: اسراف کردن. «إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کانُواْ إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ» (اسراء/ 27) اسراف کنندگان برادران شیطانند.

ب ر د

بَرَد: تگرگ. «وَیُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاءِ مِن جِبَالٍ فِیهَا مِن بَرَدٍ» (نور/ 43) و از کوههایی که در آسمان است تگرگ می بارد.

بَرْد: سردی و خنکی. «قُلْنَا یَا نَارُ کونِی بَرْداً وَسَلَاماً عَلَی إِبْرَاهِیمَ» (انبیاء/ 69) گفتیم ای آتش بر ابراهیم سرد و سلامت شو.

بارد: سردو خنک. «لَّا بَارِدٍ وَلَا کرِیمٍ» (واقعه/ 44) نه سرد است و نه کرامت دارد.

ب ر ر

بَرّ: از نامهای خداوند است. «إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِیمُ» (طور/ 28) او خدای نیکوکار مهربان است و نیز مرد نیکوکار که جمع آن ابرار و برره است. «إِنَّ الْأَبْرَارَ لَفِی نَعِیمٍ» (انفطار/ 13) نیکان در نعمت بهشت هستند. «کرَامٍ بَرَرَةٍ» (عبس/ 16) بدست سفیران و بزرگوارانی نیکوکار است.

و نیز برّ به معنای خشکی در مقابل دریا است. «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ» (روم/ 41) فساد در خشکی و دریا ظاهر شد.

بِرّ: نیکوکاری. «وَتَعَاوَنُواْ عَلَی الْبرِّ وَالتَّقْوَی» (مائده/ 2) بر نیکوکاری و تقوی همکاری کنید.

ص:41

ب ر ز

بروز: بیرون آمدن به سوی فضا. پدیداری پس از پنهان بودن. «وَبَرَزُواْ للّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ» (ابراهیم/ 48) و مردم به سوی خدای قهار خارج شدند. «وَبُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِمَن یَرَی» (نازعات/ 36) دوزخ برای آن کس که می بیند آشکار شد.

بارزة: شکافته. (کهف/ 74) و زمین را می بینی که شکافته شده.

ب ر ز خ

برزخ: مانع و فاصله. «بَیْنَهُمَا بَرْزَخٌ لَّا یَبْغِیَانِ» (رحمن/ 20) بین آن دو مانعی است که بهم تجاوز نکنند.

ب ر ص

اَبرَصَ: کسی که بَرَص دارد. برص مرضی است در پوست که رنگی مخالف رنگ بدن در آن پدید می آید و پزشکان از علاج آن عاجزند و شفا دادن آن از معجزات حضرت عیسی است. «وَأُبْرِیءُ الأکمَهَ والأَبْرَصَ وَأُحْیِ_ی الْمَوْتَی بِإِذْنِ اللّهِ» (آل عمران/ 49) من کور و پیس را به اذن خدا معالجه می کنم.

ب ر ق

بَرْق: برق آسمان که با رعد همراه است. «فِیهِ ظُلُمَاتٌ وَرَعْدٌ وَبَرْقٌ» (بقره/19) در آن تاریکی ها و رعد و برق است.

بَرِقَ: مات شد، باز ماند. «فَإِذَا بَرِقَ الْبَصَرُ» (قیامت/7) پس آنگاه که چشم خیره و مات گردد.

اَباریق: جمع اِبْریق: کوزه های دسته دار. «بِأَکوَابٍ وَأَبَارِیقَ» (واقعه/18) با جامها و کوزه های دسته دار.

اِسْتَبْرَق: حریر ضخیم. «وَیَلْبَسُونَ ثِیَابًا خُضْرًا مِّن سُندُسٍ وَإِسْتَبْرَقٍ» (کهف/31) و لباسی می پوشند سبز از سندس و حریر ضخیم. (از بَرْقْ) گرفته شده.

ب ر ک

برکة: فرخندگی و خجستگی و افزونی خیر و سود بسیار و جمع آن برکات است. «لَفَتَحْنَا عَلَیْهِم بَرَکاتٍ مِّنَ السَّمَاءِ وَالأَرْضِ» (اعراف/ 96) برکتهای بسیار از آسمان و زمین بر آنها می گشاییم.

ص:42

بارک: مبارک گرداند. «وَجَعَلَ فِیهَا رَوَاسِیَ مِن فَوْقِهَا وَبَارَک فِیهَا» (فصلت/ 100) و در زمین کوههایی قرار داد بالای آن و برکت داد در آن.

بارکنا: مبارک گرداندیم. «إِلَی الْمَسْجِدِ الأَقْصَی الَّذِی بَارَکنَا حَوْلَهُ» (اسراء/ 1) مسجد اقصی که پیرامون آن را مبارک گرداندیم.

مبارَک: فرخنده و خجسته. «کتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَیْک مُبَارَک» (ص/ 29) کتابی بر تو نازل کردیم مبارک.

تبارک: خجسته است. «تَبَارَک الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْک» (ملک/ 1) خجسته است خدایی که ملک به دست اوست.

بُورِک: فعل مجهول است: مبارک و پربرکت گردید. «نُودِیَ أَن بُورِک مَن فِی النَّارِ» (نمل/8) ندا شد که هر کس در آتش است پر برکت است.

ب ر م

اَبْرَمَ: عزم را جزم کرد. «أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً» (زخرف/79) آیا تصمیم جدی به کاری گرفتند؟ (از بَرْم گرفته شده)

مُبْرِم: تصمیم گیرنده ی قطعی. مُبْرِمُونَ (زخرف/79) ما نیز تصمیم قطعی می گیریم.

ب ر ه ن

برهان: حجت و دلیل و جمع آن براهین و تنثیة آن برهانان می باشد. «فَذَانِک بُرْهَانَانِ مِن رَّبِّک» (قصص/ 32) این دو معجزه دو برهان از سوی خدای توست. «یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءکم بُرْهَانٌ مِّن رَّبِّکمْ وَأَنزَلْنَا إِلَیْکمْ نُورًا مُّبِینًا» (نساء/ 174) ای مردم برهانی از سوی خداند برای شما آمده است.

ب ز غ

بازِغ: طالع، طلوع کننده (در اصل به معنای شکافنده است). «فَلَمَّا رَأَی الْقَمَرَ بَازِغًا» (انعام/77) وقتی که ماه را دید که طلوع کرده است. (از بَزْغ گرفته شده)

ب س ر

بَسَرَ: چهره در هم کشید. «ثُمَّ عَبَسَ وَبَسَرَ» (مدثر/22) پس عبوس کرد و چهره در هم کشید.

ص:43

ب س س

بُسَّت: متلاشی و کوبیده شد. «وَبُسَّتِ الْجِبَالُ بَسّاً» (واقعه/5) و کوه ها کاملاً متلاشی و کوبیده می شوند.

ب س ط

بَسط: گستردن و فراخ کردن. «وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأَرْضِ» (شوری/ 27) اگر خداوند روزی و رزق را بر بندگان فراخ کند در زمین سرکشی می کنند.

بِساط: پهن و گسترده. «وَاللَّهُ جَعَلَ لَکمُ الْأَرْضَ بِسَاطاً» (نوح/19) و خداوند زمین را برای شما پهن و گسترده قرار داد.

بَسْطَة: گسترش. «وَزَادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ» (بقره/247) و در علم و جسم او گسترش داد.

مَبْسوطَة: گشوده و باز. «بَلْ یَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ» (مائده/64) بلکه دو دست او گشوده و باز هستند.

ب س ق

بُسُوق: بلند شدن قامت. باسق: بلند قامت. «وَالنَّخْلَ بَاسِقَاتٍ لَّهَا طَلْعٌ نَّضِیدٌ» (ق/ 10) خداوند درخت خرمای بلند و بر آن شکوفه بر هم چیده را آفرید.

ب س ل

بسل: گرفتاری. «وَذَکرْ بِهِ أَن تُبْسَلَ نَفْسٌ بِمَا کسَبَتْ» (انعام/ 70) گرفتار شود هر کس به آنچه کرده است.

ب س م

تبسّم: خندیدن. «فَتَبَسَّمَ ضَاحِکاً مِّن قَوْلِهَا» (نمل/ 19) سلیمان از گفتار مورچه خندید.

ب ش ر

مباشرة: نزدیکی با زنان. «فَالآنَ بَاشِرُوهُنَّ» (بقره/ 187) اکنون با آنها مباشرت کنید.

بُشْری: مژده و خبر خوش. «وَمَا جَعَلَهُ اللّهُ إِلاَّ بُشْرَی» (انفال/ 10) نفرستادیم فرشتگان را مگر مژده ای

ص:44

مُبَشِّر: بشارت دهنده. «وَمُبَشِّرًا بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ» (صف/ 6) و من بشارت می دهم به آمدن پیامبری پس از خودم به نام احمد صلی الله علیه و آله و سلم

بَشَر: انسان. مردم. «إِنِّی خَالِقٌ بَشَراً مِن طِینٍ» (ص/ 71) من بشری از گل می سازم.

تَبْشیر: مژده دادن. «بَشَّرْنَاک بِالْحَقِّ» (حجر/55) ما تو را به حق بشارت می دهیم.

اَبْشِرْ: بشارت باد، خوش باد. «وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ» (فصلت/30)شما را به بهشت بشارت باد.

اِسْتِبْشار: شادمان شدن،بشارت دادن. «وَیَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُواْ بِهِم» (آل عمران/170)و بشارت می دهند به کسانی که به آنها ملحق نشده اند.

بُشْر: جمع بَشیر: بشارت دهندگان، مژده دهندگان. «بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ» (اعراف/57) پیشاپیش رحمت او را مژده می دهند.

ب ص ر

بصیر: بینا. از نامهای خداوند تعالی است. «إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ» (غافر/ 20) خداوند شنوا و بینا است.

بَصَر: بینایی و چشم و جمع آن ابصار است. «لاَّ تُدْرِکهُ الأَبْصَارُ» (انعام/ 103) چشمها او را ادراک نمی کنند.

بَصُرْتُ: دیدم، دانستم، پی بردم. «بَصُرْتُ بِمَا لَمْ یَبْصُرُوا» (طه/96) چیزی را دانستم که آنان ندانستند.

یُبَصَّرُ: نشان داده می شود. «یُبَصَّرُونَهُمْ» (معارج/11) به آنها نشان داده می شود.

بَصُرَتْ بِهِ: او را دید. «فَبَصُرَتْ بِهِ عَن جُنُبٍ» (قصص/11) او را از دور دید.

اَبْصَرَ: دید، بینا دل شد. «فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ» (انعام/104) هر کس که بینا دل شد، برای خودش شده است.

مُبْصِر: روشن. «وَالنَّهَارَ مُبْصِراً» (یونس/67) و روز روشن قرار داد. (از بَصَر گرفته شده)

تَبْصِرَه: بینش دادن، روشنگری کردن. «تَبْصِرَةً وَذِکرَی» (ق /8) این روشنگری و بیداری است.

بَصائِر: جمع بَصیرة: دلائل، حجتها، موجبات بینش. «قَدْ جَاءکم بَصَآئِرُ مِن رَّبِّکمْ» (انعام/104) از طرف خدا برای شما موجبات بینش آمده است.

ص:45

مُسْتَبْصِر: از بَصَر گرفته شده؛ آگاه و مطلع، صاحب عقل و بصیرت. «وَکانُوا مُسْتَبْصِرِینَ» (عنکبوت/38)و آنها آگاه و اهل فکر و بصیرت بودند.

ب ص ل

بَصَل: پیاز: «وَعَدَسِهَا وَبَصَلِهَا» (بقره/61) و عدس و پیاز.

ب ض ع

بِضْع: عدد مبهمی است میان 3 تا 9. «فَلَبِثَ فِی السِّجْنِ بِضْعَ سِنِینَ» (یوسف/42) پس چند سال در زندان ماند.

بِضاعَة: کالا. «وَأَسَرُّوهُ بِضَاعَةً» (یوسف/19) و او را بعنوان کالا پنهان کردند.

ب ط ع

یُبَطِئَّنَ: کندی می کند. دیگران را کند می کند. «وَإِنَّ مِنکمْ لَمَن لَّیُبَطِّئَنَّ» (نساء/72) و برخی از شما سستی می کند.(از بُطْؤْ گرفته شده)

ب ط ر

بَطِرَ: سرمست شد، کفران کرد. «وَکمْ أَهْلَکنَا مِن قَرْیَةٍ بَطِرَتْ مَعِیشَتَهَا» (قصص/58) و چه بسیار شهرها را که از شدت رفاه و طغیان و بدمستی هلاک کردیم. (از بَطِرَ گرفته شده)

بَطَر: سرمستی، کفران، نعمت زدگی. «بَطَراً وَرِئَاء النَّاسِ» (انفال/47) از روی سرمستی و نشان دادن به مردم.

ب ط ش

بَطْش: نیرومندی، دلیری. «فَأَهْلَکنَا أَشَدَّ مِنْهُم بَطْشاً» (زخرف/8) پس کسانی را هلاک کردیم که دلیرتر و نیرومند از آنها بودند.

بَطْشَة: حملة بزرگ، خشم فراگیر. «یَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْکبْرَی» (دخان/16) روزی که با قهر و غلبه، حمله بزرگ می کنیم.

ص:46

ب ط ل

باطِل: باطل شده، در مقابل حق. «وَقُلْ جَاء الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ» (اسراء/ 81) حق آمد و باطل نابود شد.

مُبْطِل: خلافکار، نادرست، اهل باطل. «أَفَتُهْلِکنَا بِمَا فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ» (اعراف/173) آیا به خاطر کار باطل پیشگان ما را،هلاک می کنی؟

ب ط ن

باطن: از نام های خداوند است. «هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ» (حدید/ 3) خداوند اول و آخر و ظاهر و باطن است.

«وَذَرُواْ ظَاهِرَ الإِثْمِ وَبَاطِنَهُ» (انعام/ 120) گناه ظاهر و پنهان را رها کنید.

بطانة: آستر، دوستی که راز خود را بر او آشکار می کنند. جمع آن بطائن است. «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ بِطَانَةً» (آل عمران/ 118) ای مؤمنان، دوست همراز از غیر خود نگیرید. «بَطَائِنُهَا مِنْ إِسْتَبْرَقٍ» (رحمن/ 54) آسترهای آنها از استبرق هستند.

بَطن: شکم. جمع آن بطون است. «وَاللّهُ أَخْرَجَکم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِکمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَیْئًا» (نحل/ 78) خداوند شما را از شکمهای مادرانتان خارج کرد در حالی که هیچ نمی دانستید.

ب ع ث

بَعث: برانگیختن به پیغمبری وغیر آن. «إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولاً مِّنْ أَنفُسِهِمْ» (آل عمران/ 164) وقتی که در میان آنها پیامبری برانگیخت. «ابْعَثْ لَنَا مَلِکا» (بقره/ 246) و برای ما یک پادشاهی برانگیز. «یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِن کنتُمْ فِی رَیْبٍ مِّنَ الْبَعْثِ» (حج/ 5) اگر در مورد بعث و برانگیختن شک دارید،

اِنْبَعَث: بسیج شد، روانه شد. «إِذِ انبَعَثَ أَشْقَاهَا» (شمس/12) وقتی که شقی ترین آنها روانه و بسیج گردید.

اِنْبِعَاث: بسیج شدن،روانه شدن. «وَلَ_کن کرِهَ اللّهُ انبِعَاثَهُمْ» (توبه/46) ولی خداوند بسیج و حرکت آنها را خوش ندارد.

ص:47

ب ع ث ر

بَعثرة: برانگیختن. «وَإِذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَتْ» (انفطار/ 4) وقتی که قبرها برانگیخته شوند. (کنایه از زنده شدن مردگان است وگرنه خود قبرها برانگیخته نمی شوند وانگهی همة مردگان تا قیامت در قبر نمی مانند و اگر بمانند نادر است).

ب ع د

بعید: دور. «وَإِنْ أَدْرِی أَقَرِیبٌ أَم بَعِیدٌ مَّا تُوعَدُونَ» (انبیاء/ 109) نمی دانم که آیا نزدیک است یا دور آنچه که به شما وعده داده شده است.

بَعد: ظرف است مفید تأخیر یعنی پس. «مِن بَعْدِ وَصِیَّةٍ یُوصِی بِهَا» (نساء/ 11) پس از وصیت.

بَعُدَ: دور شد، به درازا انجامید. «وَلَکنْ بَعُدَتْ عَلَیْهِمْ الشُّقَّةُ» (توبه/42) ولی راه پر مشقّت در نظر آنان دور آمد.

بَعِدَ: دور و هلاک شد. «کمَا بَعِدَتْ ثَمُودُ» (هود/95) چنانکه قوم ثمود هلاک شدند.

باعِد: فعل امر از بُعد: فاصله بیفکن. «رَبَّنَا بَاعِدْ بَیْنَ أَسْفَارِنَا» (سبأ/19) خداوندا، بین ما و سفرهایمان فاصله بینداز (فاصله شهرهایمان را برای سفر زیاد کن).

بُعْد: دوری، هلاکت. «وَقِیلَ بُعْدًا لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ» (قود/44) و گفته می شود: مرگ و هلاکت باد بر ستمگران.

مُبْعَد: از بُعْد گرفته شده: دور نگه داشته شده. «أُوْلَئِک عَنْهَا مُبْعَدُونَ» (اولیاء/101) و آن ها از جهنم دور نگه داشته شده اند.

ب ع ر

بَعیر: شتر. «وَلِمَنْ جَاءَ بِهِ حِمْلُ بَعِیرٍ» (یوسف/72) و هر کس که آن را بیاورد یک بار شتر خواهد داشت.

ب ع ض

بَعُوضة: پشه. «إِنَّ اللَّهَ لاَ یَسْتَحْیِی أَن یَضْرِبَ مَثَلاً مَّا بَعُوضَةً» (بقره/ 26) خداوند حیا نمی کند که مثال پشه بزند.

ص:48

ب ع ل

بَعل: خدای بت پرستان قدیم که آن را خدای آفتاب می دانستند. «أَتَدْعُونَ بَعْلاً وَتَذَرُونَ أَحْسَنَ الْخَالِقِینَ» (صافات/ 125) آیا بعل را به خدایی می خوانید؟ و نیز به معنای شوهر و جمع آن بعولة است. «وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِن بَعْلِهَا نُشُوزًا» (نساء/ 128) چون اگر زنی می ترسد که شوهرش نافرمانی کند. «إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ» (نور/ 131) مگر برای شوهرانشان.

ب غ ت

بَغتة: ناگهانی. «فَهَلْ یَنظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَن تَأْتِیَهُم بَغْتَةً» (محمد/ 18) آیا غیر از این انتظار دارند که قیامت ناگهان به سراغشان بیاید.

ب غ ل

بِغال: استر. «وَالْخَیْلَ وَالْبِغَالَ وَالْحَمِیرَ» (نحل/ 8) و اسب و استرها و الاغ را آفرید.

ب غ ض

بَغْضاء: کینه شدید، بی زاری. «قَدْ بَدَتْ الْبَغْضَاءُ» (آل عمران/118) کینه شدید و بیزاری و تنفّر آشکار شد (از بُغْض گرفته شده)

ب غ ی

بَغی: سرکشی و ستم و تجاوز. «وَیَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنکرِ» (نحل/ 90) خداوند از فحشاء و منکر و ستم نهی می فرماید.(1)1

بغاء: زنا کردن. «وَلَا تُکرِهُوا فَتَیَاتِکمْ عَلَی الْبِغَاء» (نور/ 33) کنیزکان خود را به زنا وادار نکنید.

بَغِیّ: زناکار که فقط در مورد زنان استعمال می شود. «وَلَمْ أَکنْ بَغِیًّا» (مریم/ 20) و من زناکار نبودم.

انبِغاء: سزاوار بودن. میسر شدن. «لَا الشَّمْسُ یَنبَغِی لَهَا أَن تُدْرِک الْقَمَرَ» (یس/ 40) میسر نیست برای خورشید که ماه را دریابد.

ص:49

بَغِیّ: زناکار، بدکار. «وَلَمْ أَکنْ بَغِیًّا» (مریم/20) و من زناکار نبودم.

باغ: متجاوز، زیاده خواه. «غَیْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ» (بقره/173) در صورتی که زیاده خواه و متجاوز نباشد (در اصل باغی بوده است).

ب ق ر

بَقَرة: گاه مادّه. «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً» (بقره/ 63) خداوند دستور می دهد به شما که یک گاو را ذبح کنید. (تا مسئله قتل روشن شود)

بَقَر و بَقَرات: جمع بقرة: گاوها. «وَمِنَ الْبَقَرِ اثْنَیْنِ» (انعام/ 144) و از گاوها دو عدد

«وَقَالَ الْمَلِک إِنِّی أَرَی سَبْعَ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ» (یوسف/ 43) پادشاه گفت: من در خواب دیدم هفت گاو چاق را.

ب ق ع

بُقْعَة: سرزمین، جایگاه. «فِی الْبُقْعَةِ الْمُبَارَکةِ» (قصص/30) در سرزمین مبارک.

ب ق ل

بَقْل: سبزی. «مِنْ بَقْلِهَا» (بقره/61) از سبزی زمین.

ب ق ی

باقی: پاینده. «مَا عِندَکمْ یَنفَدُ وَمَا عِندَ اللّهِ بَاقٍ» (نحل/ 96) آنچه که نزد شما است فانی می شود و آنچه که نزد خداست باقی می ماند.

بقیة: باقی مانده. «وَبَقِیَّةٌ مِّمَّا تَرَک آلُ مُوسَی وَآلُ هَارُونَ» (بقره/ 248) باقیمانده آل موسی و آل هارون. «بَقِیَّةُ اللّهِ خَیْرٌ لَّکمْ» (هود/ 86) بقیة الهی برای شما بهتر است. درباره ی حضرت مهدی علیه السلام تطبیق شده است.

اَبْقی: باقی گذاشت. «وَثَمُودَ فَمَا أَبْقَی» (نجم/51) و ثمود را باقی نگذاشت.

اَبْقی: ماندگارتر. «أَشَدُّ عَذَابًا وَأَبْقَی» (طه/71) کیفر کدامیک از ما پایدارتر است.

تُبْقی: باقی می گذارد. «لَا تُبْقِی وَلَا تَذَرُ» (مدثّر/28) نه باقی می گذارد و نه رها می کند.

ص:50

ب ک ر

بِکر: دختر و دوشیزه و جمع آن ابکار است. «فَجَعَلْنَاهُنَّ أَبْکاراً» (واقعه/ 36) ما حوریان بهشتی را باکره قرار داده ایم.

بُکرَة: بامداد. «أَنْ سَبِّحُوا بُکرَةً وَعَشِیًّا» (مریم/11) خدا را بامداد و شامگاه تسبیح گویید.

اِبْکار: صبح، ساعات اوّل روز. «وَسَبِّحْ بِالْعَشِیِّ وَالْإِبْکارِ» (آل عمران/41) و در شامگاهان و بامدادان تسبیح کن.

ب ک ه

بَکة: در اصل بَک به معنای ازدحام است و چون مردم در مکه برای زیارت خانة خدا ازدحام می کنند، به مکه نیز بکه گفته می شود. «لَلَّذِی بِبَکةَ مُبَارَکا» (آل عمران/96) همان است که در مکه مبارک است.

ب ک م

بُکم: جمع «اَبْکم، لالها، گنگها. صُمٌّ بُکمٌ عُمْیٌ» (بقره/18) کران و گنگان و کوران هستند.

ب ک ی

بُکیّ: جمع اباکی: گریه کنندگان. «خَرُّوا سُجَّدًا وَبُکیًّا» (مریم/58) به حال سجده و گریه افتادند.

اَبْکی: گریاند. «وَأَنَّهُ هُوَ أَضْحَک وَأَبْکی» (نجم/43) خداوند می خنداند و می گریاند.

ب ل د

بَلَد: سرزمین. «وَالْبَلَدُ الطَّیِّبُ» (اعراف/58) سرزمین پاک و پاکیزه.

بِلاد: جمع بَلَد: سرزمین ها. «فَنَقَّبُوا فِی الْبِلَادِ» (ق/36) پس در سرزمین ها راه باز کردند.

بَلْدَة: شهر، سرزمین. «بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ» (سبأ/15) سرزمینی پاک و خدایی آمرزگار.

ب ل س

یُبْلِسُ: از بَلَسَ گرفته شده: قطع امید می کند، سخت وامانده و غمگین می شود. «یُبْلِسُ الْمُجْرِمُونَ» (روم/12) تبهکاران نومید و محروم می شوند.

ص:51

اِبْلیس: شیطان، محروم از درگاه خداوند. «فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِیسَ» (بقره/34) پس همگی سجده کردند مگر ابلیس.

ب ل ع

آبْلِعی: امر از بَلْع است: فرو ببر. «وَقِیلَ یَا أَرْضُ ابْلَعِی مَاءک» (هود/44)به زمین گفته شده که آب خود را فرو ببر.

ب ل غ

بَلَغَ: رسید. «وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ» (یوسف/22) وقتی که یوسف به سنّ رشد رسید.

بَلِّغْ: ابلاغ کن. «یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْک مِن رَّبِّک» (مائده/67) ای پیامبر، آنچه را که از سوی خدایت بر تو نازل شده ابلاغ کن.(1)

اَبْلِغ: برسان. «ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ» (توبه/6) پس او را به محل امن او برسان.

اَبْلَغَ: رسانید. «قَدْ أَبْلَغُوا رِسَالَاتِ رَبِّهِمْ» (جن/28) آنها محققاً پیام های پروردگارشان را رسانیدند.

بالِغ: رسنده. «هَدْیًا بَالِغَ الْکعْبَةِ» (مائده/95) قربانی که به کعبه می رسد.

بالِغَة: رسا و قاطع. «فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ» (انعام/149) خداوند حجت و دلیل قاطع و رسا دارد.

بَلیغ: رسا. «وَقُل لَّهُمْ فِی أَنفُسِهِمْ قَوْلاً بَلِیغًا» (نساء/63) و با آنان سخنی رسا و بلیغ که مؤثر در جان آنها باشد بگو.

بَلاغ: پیام رسانی. «فَإِنَّمَا عَلَیْک الْبَلاَغُ» (آل عمران/20) بر عهدة تو پیام رسانی است.

مَبْلَغ: منتهی. «ذَلِک مَبْلَغُهُم مِّنَ الْعِلْمِ» (نجم/30) این منتهای علم آنها است.

ب ل ی

بَلَوْنا: از بَلْو گرفته شده: آزمودیم. «إِنَّا بَلَوْنَاهُمْ کمَا بَلَوْنَا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ» (قلم/17) آنها را مانند باغداران آزمودیم.

ص:52

تُبْلی: از بَلْو گرفته شده: آشکار می شود. «یَوْمَ تُبْلَی السَّرَائِرُ» (طارق/9) روزی که پنهانی ها آشکار می گردند.

اِبْتَلی: آزمود. «وَإِذِ ابْتَلَی إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکلِمَاتٍ» (بقره/124) وقتی که خداوند ابراهیم را آزمود. (از بَلْو گرفته شده)

بَلا: امتحان، آزمایش. «وَفِی ذَلِکم بَلاء مِّن رَّبِّکمْ عَظِیمٌ» (بقره/49) و در این کار از سوی خدایتان امتحان بزرگی است (از بلْو گرفته شده)

مُبْتَلی: امتحان کننده. «وَإِن کنَّا لَمُبْتَلِینَ» (مؤمنون/30) و ماه همواره امتحان کننده ایم (از بلْو گرفته شده)

ب ن ت

اِبْنَت: دختر. «مَرْیَمَ ابْنَتَ عِمْرَانَ» (تحریم/12) مریم دختر عمران.

بَنات: جمع بِنت: دختران. «بَنَاتُ الأَخِ» (نساء/23) و دختران برادر.

ب ن ن

بَنان: جمع بَنانَة: سرانگشتان، اطراف دست ها و پاها. «وَاضْرِبُواْ مِنْهُمْ کلَّ بَنَانٍ» (انفال/12) و سر انگشتانشان را قطع کنید.

ب ن و

اِبن: پسر و جمع آن ابناء و بنون و بنین است و تثنیه آن ابنان و ابنین و جمع مضاف به یای متکلم، بُنَیّ به معنای پسرک من. و بَنِیّ: پسران من.

ابن الله: پسر خدا. «وَقَالَتِ الْیَهُودُ عُزَیْرٌ ابْنُ اللّهِ» (توبه/ 30) یهودیان می گویند: عزیر پسر خداست.

ابناءالله: پسران خدا. «وَقَالَتِ الْیَهُودُ وَالنَّصَارَی نَحْنُ أَبْنَاء اللّهِ» (مائده/ 18) یهودیان و مسیحیان می گویند: ما پسران خدا هستیم. «الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا» (کهف/ 46) مال و فرزندان زینت زندگی دنیایند. «یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ» (طه/ 80) ای فرزندان اسرائیل. «إِذْ قَالَ لِبَنِیهِ مَا تَعْبُدُونَ مِن بَعْدِی» (بقره/ 133) ای پسران من چه کسی را پس از من می پرستید؟

ابن السبیل: در راه مانده. «وَابْنِ السَّبِیلِ» (انفال/ 41) زکات برای … و در راه مانده است.

ص:53

ب ن ی

بِناء: سرپناه، ساختمان، ساخته شده. «وَالسَّمَاء بِنَاء» (بقره/22) و آسمان را سرپناه قرار داد.

بّنّاء: معمار، سازنده ساختمان. «وَالشَّیَاطِینَ کلَّ بَنَّاء وَغَوَّاصٍ» (ص/37) و از شیاطین همه نوع معمار و غواص در اختیار او بود.

بُنْیان: بنا، ساختمان. «کأَنَّهُم بُنیَانٌ مَّرْصُوصٌ» (صف/4) مانند ساختمانی فولادین هستند.

مَبْئیَّة: از بَنَیَ گرفته شده: ساخته شده. «مِّن فَوْقِهَا غُرَفٌ مَّبْنِیَّةٌ» (زمر/20) بالای آن ها غرفه هایی دیگر بنا شده است.

بُنَیَّ: پسرم، فرزندم. «یَا بُنَیَّ ارْکب مَّعَنَا» (هود/42) ای پسر، با ما سوار کشتی شو.

بَنی: ساخت، بنا کرد. «وَالسَّمَاء وَمَا بَنَاهَا» (شمس/5) به آسمان و آن کس که آن را ساخت سوگند.

ب ه ت

بُهتان: متحیر ساختن از کلمه بَهَتَ است بر وزن فَلَسَ و فَرَسَ «بَلْ تَأْتِیهِم بَغْتَةً فَتَبْهَتُهُمْ» (انبیاء/ 40) قیامت ناگهان اید و آنها را مبهوت و متحیر سازد. «…سُبْحَانَک هَذَا بُهْتَانٌ عَظِیمٌ» (نور/ 16) چرا نگفتند: منزهی ای خدا، این بهتانی(1) بزرگی است.

احتمال بهتان: به گردن گرفتن گناه. «وَالَّذِینَ یُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ بِغَیْرِ مَا اکتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتَاناً وَإِثْماً مُّبِیناً» (احزاب/ 58) کسانی که آزار کنند مؤمنان و مؤمنات بی گناه را گناه بر عهده گرفته اند.

ب ه ج

بهجت: شادی و خرمی. «فَأَنبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ» (نمل/ 60) با باران باغها را خرم رویاندیم.

بهیج: شاد و خرم. «وَأَنبَتْنَا فِیهَا مِن کلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ» (ق/ 7) رویاندیم در زمین از هر زوجی خرم.

ب ه ل

ابتهال: نفرین کردن. «ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللَّهِ عَلَی الْکافرینَ» (آل عمران/ 55) پس بیایید ابتهال کرده و لعنت خدا را نثار کافران کنیم.

ص:54

ب ه م

بهیمة: زبان بسته که سخن نتواند گفت. «أُحِلَّتْ لَکم بَهِیمَةُ الأَنْعَامِ» (مائده/ 1) برای شما چهار پایان بی زبان حلال شدند، یعنی خوردن آنها. (حیوانات حرام گوشت با دلیلهای دیگر از این آیه خارج هستند)

بُهِتَ: متحیّر شد، راه به جایی نبرد. «فَبُهِتَ الَّذِی کفَرَ» (بقره/258) پس آن که کافر بود مبهوت گشت.

ب و ء

باءَ: بازگشت، دچار شد. «فَقَدْ بَاء بِغَضَبٍ مِّنَ اللّهِ» (انفال/16) پس به غضب الهی دچار شد.

تَبُوءُ: دچار می شوی، سزاوار می گردی، بر عهده می گیری. «إِنِّی أُرِیدُ أَن تَبُوءَ بِإِثْمِی وَإِثْمِک» (مائده/29) من می خواهم که تو گناه من و خودت را به عهده بگیری.

بَوَّأََ: جا داد، تمکین داد. « وَبَوَّأَکمْ فِی الأَرْضِ» (اعراف/74) و شما را در زمین جا داد.

تَبَوُّؤْ: منزل گرفتن، آماده کردن. «وَالَّذِینَ تَبَوَّؤُوا الدَّارَ» (حشر/9) آنان که منزل آماده کردند.

مُبَوَّأ: منزل، اقامتگاه. «وَلَقَدْ بَوَّأْنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ مُبَوَّأَ صِدْقٍ» (یونس/93) و ما برای بنی اسرائیل منزلگاه راستینی قرار دادیم.

ب و ب

باب: در و جمع آن ابواب است. «ادْخُلُوا عَلَیْهِمْ الْبَابَ» (مائده/ 23) بر آنها از در داخل شوید. «لَهَا سَبْعَةُ أَبْوَابٍ» (حجر/ 44) جهنم دارای هفت در است.

ابواب السماء: گاهی کنایه از گشایش رحمت و فراخی نعمت و باران است. «لاَ تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاء» (اعراف/ 40) درهای آسمان بر روی آنها گشوده نمی شود (درهای رحمت).

ب و ر

بور: هلاک شده. «وَکانُوا قَوْماً بُوراً» (فرقان/ 18) و شما مردمی هلاک شده هستید.

بوار: هلاکت. «دَارَ الْبَوَارِ» (ابراهیم/ 28) زمین هلاکت و نابودی…

ب ی ت

بیت: خانه. خیمه چادرنشینان و جمع آن بیوت و در بسیاری از موارد مراد خانه کعبه است. «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ» (آل عمران/ 96) نخستین خانه ای که برای مردم قرار داده شد.

ص:55

البیت المعمور: حقیقت مثالی خانه کعبه در عوالم غیبی که در آسمان چهارم یا هفتم است. «و البیت المعمور» (طور/ 3) قسم به بیت المعمور.

اهل البیت: خانواده. مراد خانواده پیامبرند. امام علی علیه السلام و حضرت زهرا علیها السلام و امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکمْ تَطْهِیراً» (احزاب/ 33) خداوند می خواهد که پلیدی را از شما خانواده (پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم) ببرد و شما را پاک گرداند.(1)

یَبیتُ: شب زنده داری می کند. «وَالَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ» (فرقان/64) آنانکه برای خدا شب زنده داری می کنند. (از بَیْت گرفته شده)

یُبَیِّتُ: تصمیمهای شبانه می گیرند. «وَاللّهُ یَکتُبُ مَا یُبَیِّتُونَ» (نساء/81) و خداوند تصمیمها و تدبیرهای شبانة آنها را می نویسد.

بَیات: شب هنگام. «فَجَاءهَا بَأْسُنَا بَیَاتاً» (اعراف/4) پس عذاب ما، شب هنگام به سوی آنها آمد.

ب ی د

تَبیدُ: نابود می شود. «مَا أَظُنُّ أَن تَبِیدَ هَذِهِ أَبَدًا» (کهف/35) من گمان نمی کنم که این باغ هیچگاه نابود شود. (از بَیْد گرفته شده)

ب ی ض

اَبْیَضَّ: سفید شد. «وَابْیَضَّتْ عَیْنَاهُ مِنَ الْحُزْنِ» (یوسف/84) و چشمانش از اندوه سفید شد. (از بَیْض گرفته شده).

اَبْیَض: سفید. «حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکمُ الْخَیْطُ الأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الأَسْوَدِ» (بقره/187) تا آنکه برای شما رشته سفید صبح از رشته سیاه شب نمایان شود.

بَیْضاء (مؤنث اَبْیَض): تابان، سفید «فَإِذَا هِیَ بَیْضَاء لِلنَّاظِرِینَ» (شعراء/33) پس برای بینندگان دست او تابان شد. (از بَیْض گرفته شده)

ص:56

بیض: جمع اَبْیَض: سفیدها. «وَمِنَ الْجِبَالِ جُدَدٌ بِیضٌ» (فاطر/27) و برخی از کوه ها دارای خطوط سفید هستند.

بَیْض: جمع بَیْضَة: تخم پرنده، تخم شتر مرغ که عربها، زنان زیبا را به آن تشبیه می کنند. «کأَنَّهُنَّ بَیْضٌ مَّکنُونٌ» (صافات/49) آنان مانند تخم شتر مرغ پوشیده هستند.

ب ی ع

بیع: خرید و فروش و گاهی مجازاً بر مال خریده شده هم اطلاق می شود. «وَأَحَلَّ اللّهُ الْبَیْعَ» (بقره/ 275) خداوند خرید و فروش را حلال گردانید.

مبایعة: پیمان بستن. «إِذَا جَاءک الْمُؤْمِنَاتُ یُبَایِعْنَک» (ممتحنه/ 12) وقتی که زنان مؤمن نزد تو می آیند که با تو پیمان ببندند.

بِیَعْ: جمع بیعة یعنی مجمع عبادت برای همه که آن را کلیسا می گویند. «… لَهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِیَعٌ» (حج/ 40) اگر جهاد مؤمنان نبود صومعه ها(1) و کلیساها نابود می شدند.

بایَعَ: معامله کرد. «فَاسْتَبْشِرُواْ بِبَیْعِکمُ الَّذِی بَایَعْتُم بِهِ» (توبه/111) پس مژده باد شما را به خاطر معامله ای که با خدا کردید. (از بَیع گرفته شده)

تَبایَعَ: معامله با یکدیگر کردند. «وَأَشْهِدُوْاْ إِذَا تَبَایَعْتُمْ» (بقره/282) وقتی که با هم معامله می کنید، شاهد بگیرد. (از بَیع گرفته شده)

ب ی ن

بیّنه: حجت و دلیل و برهان. «لَمْ یَکنِ الَّذِینَ کفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکتَابِ وَالْمُشْرِکینَ مُنفَکینَ حَتَّی تَأْتِیَهُمُ الْبَیِّنَةُ» (بینه/ 1) کافران و مشرکان از همدیگر جدا نمی شوند مگر آنکه بینه و دلیل برای آنها بیاید.

بَیَّنَ: روشن کرد، بیان نمود. «قَدْ بَیَّنَّا الآیَاتِ» (بقره/118)، آیات را بیان نمودیم. (از بَیْن گرفته شده)

ص:57

تَبَیَّنَ: روشن و آشکار شد. «مِن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُمُ الهُدَی» (محمد/32) پس از آنکه هدایت بر آنها آشکار گردید.

یُبینُ: واضح و فصیح صحبت می کند. «وَلَا یَکادُ یُبِینُ» (زخرف/52) او نمی تواند فصیح صحبت کند.

تَبَیُّنْ: تحقیق و وارسی کردن. «فَتَبَیَّنُواْ» (نساء/94) پس تحقیق و وارسی کنید (فعل امر از تَبَیَّن است).

تَسْتَبینُ: مشخص و روش و برملا می شود. «وَلِتَسْتَبِینَ سَبِیلُ الْمُجْرِمِینَ» (انعام/55) تا راه مجرمان و تبهکاران برملا شود.

بَیِّنْ: واضح و آشکار. «لَّوْلَا یَأْتُونَ عَلَیْهِم بِسُلْطَانٍ بَیِّنٍ» (کهف/15) چرا بر الوهیت آنها دلیل روشنی نمی آورند؟

مَُیَّنَة: آشکار. «إِلاَّ أَن یَأْتِینَ بِفَاحِشَةٍ مُّبَیِّنَةٍ» (نساء/19) مگر آنکه کار زشتی آشکار مرتکب شوند.

مُبین: آشکار و علنی. «إِنَّهُ لَکمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ» (بقره/168) او دشمن آشکار شما است.

مُسْتَبین: واضح و آشکار. «وَآتَیْنَاهُمَا الْکتَابَ الْمُسْتَبِینَ» (صافات/117) و به آن دو کتابی واضح دادیم.

بَیان: توضیح. «هَ_ذَا بَیَانٌ لِّلنَّاسِ» (آل عمران/138) این توضیح و بیانی برای مردمان است.

بَیْن: وسط، میان، بین. «عَوَانٌ بَیْنَ ذَلِک» (بقره/68) متوسط و میانسال بین پیری و کهنسالی.

تِبْیان: بیانگر، بیانیّه. «تِبْیَانًا لِّکلِّ شَیْءٍ» (نحل/89) و بیانگر همه چیز است.

ص:58

تَبار: نابودی و هلاک. «وَلَا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلَّا تَبَاراً» (نوح)/28) و برای ظالمان جز نابودی و هلاکت چیزی نمی افزاید.

ت ب ع

تُبّع: لقب پادشاهان یمن است از سلسله حمیر که جمع آن را گاهی تبابعه می گویند. مردمی طاغی بودند از مردم مکه که در ثروت و نعمت می زیستند و به علتی که نمی دانیم هلاک شدند. «وَقَوْمُ تُبَّعٍ کلٌّ کذَّبَ الرُّسُلَ» (ق/ 14) قوم تُبّع همگی به تکذیب پیامبران پرداختند.

تَبِعَ: پیروی کرد. «فَمَن تَبِعَ هُدَایَ» (بقره/38) پس هر کس که از هدایت من پیروی کند….

اَتْبَعَ: پی جویی کرد، دنبال کرد. «فَأَتْبَعَ سَبَبًا» (کهف/85) پس وسیله ای را پی جویی کرد.

اِتَّبَعَ: پیروی کرد. «أَفَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَ اللّهِ» (آل عمران/162) آیا کسی که از رضای الهی پیروی می کند….

تابع: پیرو. «وَمَا أَنتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ» (بقره/145) و تو تابع قبلة ایشان نیستی.

اِتَّبّاع: پیروی. «فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ» (بقره/178) باید از این گذشت، به شایستگی پیروی کند.

مُتَتابع: دو چیز پی در پی. «فَصِیَامُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ» (نساء/92) پس دو ماه پی در پی روزه گرفتن.

تَبَع: پیرو، تابع. «إِنَّا کنَّا لَکمْ تَبَعًا» (ابراهیم/21) ما پیرو و تابع شما بودیم.

تبیع: تعقیب کننده، خواهان، خونبها. «ثُمَّ لاَ تَجِدُواْ لَکمْ عَلَیْنَا بِهِ تَبِیعاً» (اسراء/69) سپس برای نجات خود در برابر ما پی گیری کننده ای نمی یابد.

ت ج ر

تجارة: بازرگانی و داد و ستد. «إِلاَّ أَن تَکونَ تِجَارَةً عَن تَرَاضٍ» (نساء/ 29) مگر آنکه تجارتی با رضایت شما باشد.

ت ح ت

تَحْت: زیر، پایین. «وَمِن تَحْتِ أَرْجُلِهِم» (مائده/66) و از زیر پایشان.

ت ر ب

اتراب: همسن و سال ها که جمع تِرْب می باشد. «وَکوَاعِبَ اَترابا» (نباء/ 23) زنان همسن و سال برای بهشتیان وجود دارد.

ص:60

ترائب: سینه. «یَخْرُجُ مِن بَیْنِ الصُّلْبِ وَالتَّرَائِبِ» (طارق/ 7) انسان از بین صلب و استخوان سینه خارج می گردد. یعنی از میان احشاء و امعاء و کثافات، آبی پست بیرون می آمد که مبدأ پیدایش انسان می گردد.

متربة: خاک نشینی و تنگدستی. «أَوْ مِسْکیناً ذَا مَتْرَبَةٍ» (بلد/ 16) یا مسکین خاک نشین.

تُراب: خاک. «خَلَقَک مِن تُرَابٍ» (کهف/37) تو را از خاک آفرید.

ت ر ف

اِتراف: نعمت دادن. مُترِف: کسی است که غرق نعمت شود و خدا را فراموش کند. «أَمَرْنَا مُتْرَفِیهَا فَفَسَقُواْ فِیهَا فَحَقَّ عَلَیْهَا الْقَوْلًُ» (اسراء/ 16) به مترفان دستور می دهیم و آنان سرپیچی می کنند و عذاب بر آنها نازل می شود.

اَتْرَفَ: مرفه ساخت، ناز و نعمت داد. «وَأَتْرَفْنَاهُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا» (مؤمنون/33) و به آن ها در زندگی دنیوی ناز و نعمت دادیم.

مُتْرِف: خوشگذران. «إِنَّهُمْ کانُوا قَبْلَ ذَلِک مُتْرَفِینَ» (واقعه/45) آنان در گذشته خوشگذران بودند.

ت ر ک

تَرَک: به جا گذاشت. «إِن تَرَک خَیْرًا» (بقره/180) اگر مالی به جا گذاشت.

تارک: واگذارنده، ترک کننده. «فَلَعَلَّک تَارِک بَعْضَ مَا یُوحَی إِلَیْک» (هود/12) پس چه بسا تو برخی از آن چه که به تو وحی شده ترک کنی.

ت س ع

تسع: نُه که برای مؤنث است و تسعة برای مذکر. «عَلَیْهَا تِسْعَةَ عَشَرَ» (مدثر/ 30) و بر جهنم 19 نگهبان است.

تِسْع: نُه. «وَازْدَادُوا تِسْعًا» (کهف/25) و نه سال افزودند.

تِسْعون: نود. «إِنَّ هَذَا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَتِسْعُونَ نَعْجَةً» (ص/23) این برادرم است که 99 میش دارد.

تِسْعَة: نُه. «وَکانَ فِی الْمَدِینَةِ تِسْعَةُ رَهْطٍ» (نمل/48) و در شهر نه قبیله بودند.

تَعْس: مرگ، هلاکت. «فَتَعْسًا لَهُمْ» (محمد/8) پس مرگ بر آنان باد.

ص:61

ت ف ث

تَقَثْْ: تقصیر کردن و بیرون آمدن از حج. «فلیَقْضُوا تَفَثَهُمْ»سپس باید تقصیر کنند و از حج خارج شوند.(1)

تَفَثْ: چرک و آلودگی. «ثُمَّ لِیَقْضُوا تَفَثَهُمْ» (حج/29) پس چرک و آلودگی خود را برطرف کنند.

ت ق ن

اَتقنَ: محکم کرد و استوار ساخت. «الَّذِی أَتْقَنَ کلَّ شَیْءٍ» (نمل/ 88) خدایی که همه چیز را استوار ساخت.

ت ل ل

تَلَّهُ: او را بر خاک انداخت. «فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِینِ» (صافات/103) پس وقتی که تسلیم شدند و به صورت او را بر زمین انداخت.

ت ل ی

تَلا: از یَلْو گرفته شده: از پی در آمد. «وَالْقَمَرِ إِذَا تَلَاهَا» (شمس/2) و قسم به ماه وقتی که از پی آن در آید.

تَلاوَة: خواندن. «یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ» (بقره/121) و کسانی که آن را چنانکه حق آن است می خوانند و تلاوت می کند. (از یَلْو گرفته شده)

ت ل و

تلاوت: خواندن. «الذین یتلون کتاب الله حق تلاوته»، «یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ» (بقره/ 121) آن را به طور شایسته که حق تلاوت است تلاوت می کنند.

ص:62

ت م م

تَمَّ: تمام شد. «فَتَمَّ مِیقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً» (اعراف/142) پس میقات خدایش به چهل شب تمام شد.

اَتْمَمْنا: کامل کردیم. «أَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ» (انعام/154) و آن را با ده شب کامل کردیم.

تَمام: (مفعول له است) برای تمام، منظور کامل کردن. «تماما الذی...» (انعام/6).

مُتِمّ: کامل کننده. «وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ» (صف/8) و خداوند نور خود را کامل می کند.

ت ن و ر

تنّور: محل پختن نان «وَفَارَ التَّنُّورُ» (هود/ 40) و آب از تنور فوران پیدا کرد.

ت و ب

توبة: از بنده به معنای بازگشت به خدا و از خدا به معنای رضای خود از بنده است. برخی می گویند: توبه پشیمانی انسان از گناه و یا انجام ندادن هر کار بهتری است که می توانست انجام بدهد. «فَمَن تَابَ مِن بَعْدِ ظُلْمِهِ وَأَصْلَحَ فَإِنَّ اللّهَ یَتُوبُ عَلَیْهِ» (مائده/ 39) هر کس که پس از ظلمش توبه نماید و صالح شود خداوند نیز بر او توبه می کند.

تَوّاب: بسیار توبه پذیر. «إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ» (بقره/37) خداوند بسیار توبه پذیر و مهربان است.

مَتاب: بازگشت، رویکرد. «وَإِلَیْهِ مَتَابِ» (رعد/30) بازگشت و روی کرد من به سوی خداست.

ت و ر ت

تورات: در اصل واژه ای عبری و به معنای شریعت و احکام است ولی از باب تغلیب اختصاص به کتاب حضرت موسی علیه السلام یافته و در اصطلاح مسلمین همان وحی هایی است که به حضرت موسی علیه السلام شده است.

«فَاتْلُوهَا إِن کنتُمْ صَادِقِین» (آل عمران/ 93) بگو تورات را بیاورید و آن را بخوانید اگر راست می گویید (که گوشت شتر بر پیغمبر حرام است).

ص:63

ت ی ن

تین: انجیر. «وَالتِّینِ وَالزَّیْتُونِ» (تین/ 1) قسم به انجیر و زیتون.(1)

ت ی ه

تیه: سرگردان شدن. بیابانی که اسرائیل چهل سال در آن سرگردان بودند.

«قَالَ فَإِنَّهَا مُحَرَّمَةٌ عَلَیْهِمْ أَرْبَعِینَ سَنَةً یَتِیهُونَ فِی الأَرْضِ» (مائده/ 26) زمین مقدس بر بنی اسرائیل تا 40 سال حرام گردید و در بیابان سرگردان شدند.(2)

ص:64

ث ج ج

ثَجّاج: به شدت ریزان. «وَأَنزَلْنَا مِنْ الْمُعْصِرَاتِ مَاءً ثَجَّاجًا» (نبأ/14) و از ابرهای باران زا و فشرده، آبی به شدت ریزان نازل کردیم.

ث خ ن

اِثخان: بسیار کشتن. کشتار فراوان. «مَا کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکونَ لَهُ أَسْرَی حَتَّی یُثْخِنَ فِی الْأَرْضِ» (انفال/ 67) پیغمبری حق ندارد اسیر بگیرد مگر آن که کشتار فراوان کند.

ث ر ب

تَثریب: ملامت، سرزنش. «لَا تَثْرِیبَ عَلَیْکمْ الْیَوْمَ» (یوسف/92) امروز بر شما ملامت و سرزنشی نیست.

ث ر ی

ثَری: خاک، زمین. «وَمَا تَحْتَ الثَّرَی» (طه/3) و آن چه که زیر زمین است.

ث ع ب ن

ثُعبان: اژدها، مار دراز. «فَإِذَا هِیَ ثُعْبَانٌ مُبِینٌ» (اعراف/107) پس ناگهان به صورت اژدها و ماری دراز درآمد.

ث ق ل

ثقل: سنگینی. «فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ» (اعراف/ 8) هر کس که موازین یعنی عمل نیک او سنگین باشد. «فَلَمَّا أَثْقَلَت» (اعراف/ 189) چون سنگین بار شود یعنی فرزند در شکم او بزرگ شود و او را سنگین گرداند.

اثاقلتم:(1) سنگین شدید. «اثَّاقَلْتُمْ إِلَی الأَرْضِ» (توبه/ 38) به سمت زمین سنگین شدید.

ثقلان: تثنیه ثقل یعنی جن و انس. «سَنَفْرُغُ لَکمْ أَیُّهَا الثَّقَلَانِ» (رحمن/ 31) به زودی به حساب شما می رسیم ای جنیان و آدمیان.

ص:66

مثقال: ابزار سنجش وزن. سنگینی. «وَإِن کانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ» (انبیاء/ 47) اگر به مقدار یک حبه باشد.

مثقال ذرّة: سنگینی مورچه. «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَه» (زلزال/ 6) هر کس به اندازه سنگینی یک مورچه کار خیر انجام دهد آن را می بیند.

ثَقیل: گرانبار. «إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْک قَوْلًا ثَقِیلًا» (مزمل/5) و ما بزودی بر تو گفتاری گرانبار القاء می کنیم.

ثِقال: جمع ثقیل: سنگین ها. «وَیُنْشِئُ السَّحَابَ الثِّقَالَ» (رعد/12) و ابرهای سنگین را که آب فراوان دارند پدید می آورد.

مُثْقَلَة: جمع ثقل: بارها. «وَإِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلَی حِمْلِهَا» (فاطر/18)

اَثقال: جمع ثقل: بارها. «وَأَثْقَالًا مَعَ أَثْقَالِهِمْ» (عنکبوت/13) و بارهایی با بارهای خودشان.

ث ل ث

ثَلاث: سه. «ثَلَاثَ لَیَالٍ سَوِیّاً» (مریم/ 10) سه شبانه روز یکسان.

ثلاثون: سی. «وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا»و مدت بارداری و شیر دهی او 30 ماه است.

ثلاثة: سه «وَلاَ تَقُولُواْ ثَلاَثَةٌ انتَهُواْ» (نساء/ 171) و نگویید سه اقنوم، بس کنید.

ثُلُُُث: یک سوم. «فَهُمْ شُرَکاءُ فِی الثُّلُثِ» (نساء/ 12) آنها شریک در ثلث هستند.

ثُلُثی: دو سوم. «إِنَّ رَبَّک یَعْلَمُ أَنَّک تَقُومُ أَدْنَی مِن ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ» (مزمل/ 20) خدا می داند که تو نزدیک به دو ثلث از شب یا نصف یا ثلث شب را با گروهی به نماز می پردازی.

ثالث: سه. «إِذْ أَرْسَلْنَا إِلَیْهِمُ اثْنَیْنِ فَکذَّبُوهُمَا فَعَزَّزْنَا بِثَالِثٍ» (یس/ 14) وقتی که دو پیامبر به سوی آنها فرستادیم و آنها را تکذیب کردند، پس آن دو پیامبر را به پیامبر سومی پشتیبانی نمودیم.

ثُلاث: سه تا سه تا. «مَثْنَی وَثُلاَثَ وَرُبَاعَ» (نساء/ 3) دو تا دوتا سه تا سه تا و چهار تا چهارتا.

ث م ر

ثمر: جنس میوه که مفرد آن ثمرة و جمع آن ثمرات است. «کلَّمَا رُزِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقًا» (بقره/ 15) هر گاه در بهشت رزق و روزی از میوه بدانها دهند …

ص:67

«وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُم بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ» (بقره/ 126) خدایا این سرزمین را امن قرار ده و اهالی مؤمن آن را روزی ده از میوه ها.

ث ل ل

ثُلَّة: جمعیت فراوان. «ثُلَّةٌ مِنْ الْأَوَّلِینَ» (واقعه/13) جمعیتی فراوان از افراد نخستین.

ث م ر

اَثْمَرَ: میوه داد. «انظُرُوا إِلَی ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ» (انعام/99) به میوه اش بنگرید، آن گاه که میوه داد.

ث م و د

ثمود: قوم حضرت صالح علیه السلام که در نزدیکی مدینه و در راه شام می زیستند که محل آنها را مدائن صالح می گفتند. «وَعَاداً وَثَمُودَ وَقَد تَّبَیَّنَ لَکم مِّن مَّسَاکنِهِمْ» (عنکبوت/ 38) و عاد و ثمود که مسکنهای آنها برای شما روشن هستند.

ث م ن

ثَمَن: بها. آنچه که خریدار به فروشنده می دهد در برابر کالایی که از او می گیرد. «وَشَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ» (یوسف/ 30) فروختند یوسف را به بهای اندک.

ثمان: هشت. «قَالَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُنکحَک إِحْدَی ابْنَتَیَّ هَاتَیْنِ عَلَی أَن تَأْجُرَنِی ثَمَانِیَ حِجَجٍ» (قصص/ 207) به تو دخترم را می دهم به شرط آنکه هشت سال برای من کار کنی. (و لذا گفته اند می شود عمل را مهریه زن قرار داد)

ثمانیة: مؤنث ثمان به معنای هشت. «وَأَنزَلَ لَکم مِّنْ الْأَنْعَامِ ثَمَانِیَةَ أَزْوَاجٍ» (زمر/ 6) هشت حیوان حلال گوشت.

ثمانین: هشتاد. «وَالَّذِینَ یَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ ثُمَّ لَمْ یَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاء فَاجْلِدُوهُمْ ثَمَانِینَ جَلْدَةً» (نور/ 4) هشتاد تازیانه بزنید در صورتی که نتوانند چهار شاهد بیاورند.

ثُمن: هشت یک. «فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَکتُمْ» (نساء/ 12) پس اگر فرزندی داشته باشید، زنهایتان یک هشتم ترکه می باشد.

ص:68

ث ن ی

ثَنی: برگردانیدن- پیچاندن. «أَلا إِنَّهُمْ یَثْنُونَ صُدُورَهُمْ» (هود/ 12) بر می گردانند سینه خود را و اعراض می کنند. «ثَانِیَ عِطْفِهِ» (حج/ 9) پیچانده است شانة خود را.

اثنان: دو مذکر و اثنتان دو مؤنث. «ثَانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُمَا فِی الْغَارِ» (توبه/ 40) دومین آن دو نفر که در غار بسر می بردند. (یعنی ابوبکر) که با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در غار بود. «فَإِن کنَّ نِسَاء فَوْقَ اثْنَتَیْنِ» (نساء/ 11) اگر فرزندان میت بیش از دو تن زن باشند…

اِسْتِثْناء: چیزی کنار گذاشتن. «وَلَا یَسْتَثْنُونَ» (قلم/18) و چیزی (برای مستمندان) کنار نگذارند.

مثنی: دو تا دوتا. «مَثْنَی وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ» (نساء/3) دو تا دو تا، سه تا سه تا، چهار تا چهار تا.

مَثانِی: جمع مثنی و مثناة: مکرّر، بارها. «وَلَقَدْ آتَیْنَاک سَبْعًا مِنْ الْمَثَانِی» (حجر/87) و ما به تو سبع مثانی (صفت آیه ای که مکرر خوانده می شود) عطا کردیم.

ث و ب

ثواب: در لغت جزای عمل است و در اصطلاح پاداش و جزای نیک و مثوبة هم به معنای ثواب است. «وَمَن یُرِدْ ثَوَابَ الدُّنْیَا» (آل عمران/ 145) کسی که پاداش دنیا را بخواهد… «وَلَوْ أَنَّهُمْ آمَنُواْ واتَّقَوْا لَمَثُوبَةٌ مِّنْ عِندِ اللَّه خَیْرٌ» (بقره/ 103) اگر ایمان و تقوا داشته باشند ثواب الهی بهتر است.

ثوب: داده شد. «هَلْ ثُوِّبَ الْکفَّارُ مَا کانُوا یَفْعَلُونَ» (مطففین/ 36) آیا کافران در مقابل کارهایشان جزا داده شدند؟

ثوب: جامه بافته و جمع آن ثیاب است. «وَثِیَابَک فَطَهِّرْ» (مدثر/ 4) و جامه ات را تطهیر کن.

مثابة: مرجع و پناهگاه. «وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا» (بقره/ 120) و یاد آور آن زمان که خانه کعبه را محل امن و پناهگاه مردم قرار دادیم.

اثابَ: ثواب داد، جزا داد. «فَأَثَابَکمْ غَمًّا بِغَمٍّ» (آل عمران/153) پس خدا نیز غمی بر غم شما به عنوان کیفر و جزا داد (از ثَوْب گرفته شده).

ص:69

ث و ر

اثارة: برانگیختن. «فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعاً» (عادیات/ 4) برانگیختند غبار را اسبهای رزمندگان «یُرْسِلُ الرِّیَاحَ فَتُثِیرُ سَحَاباً» (روم/ 48) پس باد می انگیزد ابرها را در فضا.

ث و ی

ثاوی: مقیم، ساکن. «وَمَا کنتَ ثَاوِیًا فِی أَهْلِ مَدْیَنَ» (قصص/45) و تو در میان اهل مدین مقیم نبودی.

مَثْوی: جایگاه، محل اقامت. «وَبِئْسَ مَثْوَی الظَّالِمِینَ» (آل عمران/151) و بد جایگاهی است، جایگاه ستمگران (از ثَوَی گرفته شد).

ث ی ب

ثیّب: زن بیوه و جمع آن ثیّبات است. «ثَیِّبَاتٍ وَأَبْکاراً» (تحریم/ 5) بیوگان و دوشیزگان.

ص:70

جبرئیل: نام یکی از فرشتگان مقرب الهی که اصل آن عبری و مرکب از جبر به معنای قوه و ئیل به معنای الله است.(1) «فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِیلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» (تحریم/ 4) خدا و جبرئیل و مرد نیک از مؤمنان یا ور پیغمبر است.

ج ب ل

جَبَل: کوه و جمع آن جبال است. «وَالْجِبَالَ أَوْتَاداً» (نباء/ 7) آیا زمین را مهد و گهواره و کوهها را میخهای زمین قرار ندادیم؟ «لَوْ أَنزَلْنَا هَذَا الْقُرْآنَ عَلَی جَبَلٍ…» (حشر/ 21) اگر این قرآن را بر کوهی نازل کرده بودیم…

جِبِل: گروه مردم. «وَلَقَدْ أَضَلَّ مِنکمْ جِبِلًّا کثِیرًا» (یس/ 62) به تحقیق که گروههای زیادی از شما را گمراه کرد.

جِبِلَّة: جماعت بسیار. «وَالْجِبِلَّةَ الْأَوَّلِینَ» (شعراء/184) و جماعت بسیار نخستین.

ج ب ن

جبین: طرف پیشانی. «فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِینِ» (صافات/ 103) وقتی که تسلیم شدند و او را به طرف پیشانی بر خاک نهاد…

ج ب ه

جباه: جمع جبهة یعنی پیشانی. «فَتُکوَی بِهَا جِبَاهُهُمْ» (توبه/ 35) پس پیشانی های آنها بوسیلة آن طلاها و نقره های گداخته داغ خواهد شد.

ج ب ی

جبایة: فراهم کردن و گرد آوردن. «یُجْبَی إِلَیْهِ ثَمَرَاتُ کلِّ شَیْءٍ» (قصص/ 57) میوه ها از هر سمت در آنجا فراهم می آیند.

اجتباء: برگزیدن«. هُوَ اجْتَبَاکمْ» (حج/ 78) او شما را برگزید.

ص:72

ج ث ی

اُجْتُثَّتْ: فعل مجهول از باب افتعال از جَثَّ گرفته شده: کنده شده. «کشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ» (ابراهیم/27) مانند درختی که از روی زمین کنده شده است.

جاثِیَة: از جَثَیَ گرفته شده: به زانو نشسته. «وَتَرَی کلَّ أُمَّةٍ جَاثِیَةً» (جاثیه/28) و می بینی هر امتی را که به زانو در آمده اند.

ج ث و

جثّی: به زانو در آمده. «وَّنَذَرُ الظَّالِمِینَ فِیهَا جِثِیّاً» (مریم/ 72) و ظالمان را در جهنم بر روی زانو قرار می دهیم.

ج ث م

جاثمین: بر جای ماندگان و به زمین چسبیدگان. «فَأَصْبَحُوا فِی دَارِهِمْ جَاثِمِینَ» (عنکبوت/ 37) پس آنها در دیار خود بر جای ماندند.

ج ح د

جَحْد: انکار کردن. «وَتِلْک عَادٌ جَحَدُواْ بِآیَاتِ رَبِّهِمْ» (هود/ 59) عاد آیات خدایشان را منکر شدند.

ج ح م

جحیم: آتش سوزان. «فَأَلْقُوهُ فِی الْجَحِیمِ» (صافات/ 97) او را در آتش سوزان بیفکنید.

ج د ث

جدث: گور و جمع آن اجداث است. «فَإِذَا هُم مِّنَ الْأَجْدَاثِ إِلَی رَبِّهِمْ یَنسِلُونَ» (یس/ 51) از گورها به سوی پروردگارشان می روند. (یعنی مردگان زنده می شوند.)

ج د د

جدّ: فرمان. قدرت. بی نیازی. ملک. بزرگی. «وَأَنَّهُ تَعَالَی جَدُّ رَبِّنَا» (جن/ 3) با عظمت و بزرگ است بزرگی خدای ما.

جدید: نو و تازه. «إِن یَشَأْ یُذْهِبْکمْ وَیَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ» (فاطر/ 16) و آفرینشی نو می آورد.

ص:73

جُدَد: راهها جمع جدّة است. «وَمِنَ الْجِبَالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَحُمْرٌ» (فاطر/ 27) به الوان گوناگون سفید و سرخ آفرید.

ج د ر

اَجْدَر: سزاوارتر. «وَأَجْدَرُ أَلَّا یَعْلَمُوا حُدُودَ الله» (توبه/97) و اینان سزاوار ترند که حدود الهی را ندانند.

جِدار: دیوار. «وَأَمَّا الْجِدَارُ فَکانَ لِغُلَامَیْنِ یَتِیمَیْنِ فِی الْمَدِینَةِ» (کهف/82) و اما دیوار متعلق به دو پسربچه یتیم در شهر بود.

جُدُر: جمع جِدار: دیوارها. «أَوْ مِنْ وَرَاءِ جُدُرٍ» (حشر/14) یا از پشت دیوارها.

ج د ل

جَدَل: دشمنی، کاویدن، جدال و مجادله. «وَکانَ الْإِنسَانُ أَکثَرَ شَیٍْ جَدَلًا» (کهف/ 58) و انسان بیشترین دشمنی را می ورزد. «وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْکتَابِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» (عنکبوت/ 46) با اهل کتاب مجادله نکنید مگر با روشی که بهتر باشد.

جِدال: بگو مگو، مشاجره. «وَلَا جِدَالَ فِی الْحَجِّ» (بقره/197) در حج نباید مشاجره و بگومگو صورت پذیرد.

ج ذ ذ

جَذّ: بریدن و شکستن. جُذاذ. خرد و شکسته. مجذوذ: مقطوع. «عَطَاء غَیْرَ مَجْذُوذٍ» (هود/ 111) عطایی است بی پایان.

ج ذ ذ

جُذاذ: مصدر است؛ تکه تکه «فَجَعَلَهُمْ جُذَاذًا إِلَّا کبِیرًا لَهُمْ» (انبیاء/58) پس آنها را به جز بزرگ آنها، تکه تکه و خرد کرد.

ج ذ ع

جِذع: تنه درخت. «فَأَجَاءهَا الْمَخَاضُ إِلَی جِذْعِ النَّخْلَةِ» (مریم/ 23) تنه درخت را به سوی خود بکش.

ص:74

ج ذ و

جذوة: پارة آتش. «لَّعَلِّی آتِیکم مِّنْهَا بِخَبَرٍ أَوْ جَذْوَةٍ مِنَ النَّارِ» (قصص/ 29) شاید خبر یا پاره ای آتش برایتان بیاورم.

ج ر ح

جروح: جمع جَرْح یعنی قصاص. «وَ الجروح قِصاص» (مائده/ 50) در جراحت ها قصاص است.

جوارح: جمع جارحة یعنی حیواناتی که صید خود را زخمی می کند و یا برای صاحب خود صید می کنند. «وَمَا عَلَّمْتُمْ مِنْ الْجَوَارِحِ مُکلِّبِینَ» (مائده/ 5) و آنچه که به سگان شکاری آموخته اید.

اِجْتِراح: از جَرْح گرفته شده: کسب کردن، بدست آوردن. «أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئَاتِ» (جاثیه/21) آیا کسانی که مرتکب زشتی ها شدند گمان کردند…

ج ر د

جراد: ملخ. «کأَنَّهُمْ جَرَادٌ مُّنتَشِرٌ» (قمر/ 7) مانند ملخهای پراکنده می باشند.

ج ر ر

جَرَّ: کشیدن «یَجُرُّهُ إِلَیْهِ» (اعراف/150) می کشید آن را به سوی خودش

ج ر ز

جُرُز: زمین خشک و بی گیاه. «أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْمَاء إِلَی الْأَرْضِ الْجُرُزِ» (سجده/ 27) آیا ندیدید که، آب را به سمت زمین خشک و بی گیاه هدایت می کنیم.

ج ر ع

تَجَرُّع: به زحمت نوشیدن. «یَتَجَرَّعُهُ وَلَا یَکادُ یُسِیغُهُ» (ابراهیم/17) می نوشد آن را به زحمت و برای او گوارا نیست.

ج ر ف

جُرُف: زمینی که سیل زیر آن را شسته و خالی کرده باشد. «أَم مَّنْ أَسَّسَ بُنْیَانَهُ عَلَیَ شَفَا جُرُفٍ هَارٍ» (توبه/ 109) یا آن کسی که بنیان او بر لبه پرتگاهی است که زیر آن خالی شده است.

ص:75

ج ر م

یَجْرِمَنَّ: قطع می کند، به گناه وادار می کند. و چون گناه رابطة انسان با خدا را قطع می کند جُرْم نامیده شده است. «وَلَا یَجْرِمَنَّکمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ تَعْتَدُوا» (مائده/8)، مبادا دشمنی عده ای باعث شود که به گناه افتاده و عدالت را زیرپا بگذارید (از جُرم گرفته شده)

اَجْرَمَ: گناه کرد. «قُلْ لَا تُسْأَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنَا» (سبأ/25) بگو شما به خاطر جرم ما، مؤاخذه نمی شوید.

اِجْرام: ارتکاب گناه. «قُلْ إِنْ افْتَرَیْتُهُ فَعَلَیَّ إِجْرَامِی» (هود/35) بگو: اگر من افترا ببندم و آن را به دروغ بر خدا ببندم، گناه آن به عهدة من است. (از جُرم گرفته شده)

مٌجْرِم: تبهکار، گنهکار. «وَلَوْ کرِهَ الْمُجْرِمُونَ» (انفال/8) هر چند که تبهکاران را خوش نیاید.

لاجَرَم: مسلّم، ناچار، ناگزیر. «لَا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِی الْآخِرَةِ هُمْ الْأَخْسَرُونَ» (هود/22) ناچار و مسلم آنان در آخرت زیانکارترند.

ج ر ی

جاریة: کشتی و جمع آن جواری و جاریات یعنی حرکت کنندگان است. «وَلَهُ الْجَوَارِی الْمُنشَآتُ فِی الْبَحْرِ کالْأَعْلَامِ» (شوری/ 32) و برای اوست کشتی هایی در دریا که مانند کوهها هستند. «الْجَوَارِ الْکنَّسِ» (تکویر/ 16) ستارگانی که به حرکت و گردش در می آیند و سپس پنهان می شوند.

یَجْری: حرکت می کند. «کلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی» (رعد/2) و هر کدام تا سرآمدی معین حرکت می کنند.

جَرَیْنَ بِهِمْ: راندند، حرکت دادند. «وَجَرَیْنَ بِهِمْ بِرِیحٍ طَیِّبَةٍ» (یونس/22) و با بادی خوش و موافق آنها را حرکت دادند.

جَوار: در اَصل جواری بوده جامع جاریة: روان شوندگان. «وَمِنْ آیَاتِهِ الْجَوَارِی فِی الْبَحْرِ کالْأَعْلَامِ» (شوری/32) و یکی از آیات الهی روان شوندگان در دریا هستند مانند کوه ها (مراد کشتی های روان است)

مَجْری: حرکت، مسیر حرکت، زمان حرکت. «بِسْمِ اللَّهِ مَجْرَاهَا وَمُرْسَاهَا» (هود/41) حرکت و لنگر انداختن کشتی به نام خدا بود.

ص:76

ج ز ع

جَزِعْنا: جزع و فزع کردیم. «سَوَاءٌ عَلَیْنَا أَجَزِعْنَا أَمْ صَبَرْنَا» (ابراهیم/21). یکسان است که ما جزع و فزع داشته باشیم یا صبر کنیم.

جَزوُع: بسیار بی قرار، بسیار جزع و فزع کننده. و «إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا» (معارج/20) و وقتی که به انسان ناراحتی می رسد بسیار بی تابی و جزع و فزع می کند.

ج ز ی

جزیة: خراجی است که از اهل ذمّه، سرانه می گیرند و دارای حد معینی نیست. «حَتَّی یُعْطُواْ الْجِزْیَةَ عَن یَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ» (توبه/ 29) تا آنکه با دست خود جزیه را از روی خواری بدهند.

جَزی: پاداش داد. «وَجَزَاهُمْ بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَحَرِیرًا» (دهر/12) و به آن ها در مقابل صبری که کردند بهشت و حریر پاداش داد.

یُجْزا: جزا داده می شود (مجهول از جَزَیَ است) «ثُمَّ یُجْزَاهُ الْجَزَاءَ الْأَوْفَی» (نجم/41) پس جزا داده می شود جزایی کامل.

نُجازی: کیفر می دهیم. «وَهَلْ نُجَازِی إِلَّا الْکفُورَ» (سبأ/17) و آیا جز ناسپاس را کیفر می دهیم؟

جازٍ: در اصل جازی بوده: دفع کننده. «وَلَا مَوْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَنْ وَالِدِهِ» (لقمان/33) و هیچ فرزندی گناه پدرش را به عهده نمی گیرد.

جَزاء: پاداش، کیفر. «جَزَاءً وِفَاقًا» (نبأ/26) این پاداش مطابق اعمال خودشان است.

ج س د

جَسَد: جسم بی جان. جماد. «عِجْلًا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ» (طه/ 91) جماد بود و بانگ گاو داشت آن گوساله.

ج س س

تَجَسُّس: جستجو. «وَلَا تَجَسَّسُوا» (حجرات/ 12) تجسس و جستجو در امور دیگران نکنید.

ج س م

جسم: پیکر که جمع آن اجسام است. «وَزَادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ» (بقره/ 247) و خداوند در علم و جسم وی (طالوت) فزونی قرار داد.

ص:77

ج ع ل

جاعِل: قرار دهنده. «إِنِّی جَاعِلُک لِلنَّاسِ إِمَامًا» (بقره/124) من تو ار امام مردم قرار دادم.

ج ف ء

جُفاءً: دور انداختنی، کنار افتاده. «فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفَاءً» (رعد/17) امّا کف به کنار می رود.

ج ف ن

جِفان: جمع جَفْنَة است: ظروف غذاخوری. «وَجِفَانٍ کالْجَوَابِ» (سبأ/13) و ظروفی بزرگ مانند حوضچه.

ج ل ب

اَجْلِبْ: بسیج کن، بتاز. «وَأَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِک وَرَجِلِک» (اسراء/64) و بتاز بر آن ها با پیادگان و سوارگانت.

ج ل ب ب

جُلباب: چادر و جمع آن جَلابیب است. «یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِن جَلَابِیبِهِنَّ» (احزاب/ 59) زنان و دختران باید چادر خویشتن را در خویش پیچند.

ج ل د

جِلْد: پوست و جمع آن جُلود است. «وَقَالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدتُّمْ عَلَیْنَا» (فصلت/ 21) گنهکاران به پوستهای خود در قیامت می گویند: چرا بر ضد ما گواهی دادید؟…

جَلْد: تازیانه زدن که جلدة یک مرتبه زدن است. «الزَّانِیَةُ وَالزَّانِی فَاجْلِدُوا کلَّ وَاحِدٍ مِّنْهُمَا مِئَةَ جَلْدَةٍ» (نور/ 2) زانی و زانیه را هر یک صد تازیانه بزنید.

ج ل س

مجلس: محل نشستن. جمع آن مجالس است. «إِذَا قِیلَ لَکمْ تَفَسَّحُوا فِی الْمَجَالِسِ فَافْسَحُوا» (مجادله/ 12) چون در مجالس به شما بگویند جای فراخ کنید، چنین کنید.

ص:78

ج ل ل

جَلال: عظمت و بزرگی. ذو الجلال. از صفات الهی است که دو بار در قرآن آمده است.

تَبارَک اِسمُ رَبِّکَ ذُو الجَلالِ وَ الاِکرام (رحمن/ 78) فرخنده است اسم خدایت که صاحب جلال و کرامت است.

ج ل ی

جلاء: آوارگی. «وَلَوْلَا أَن کتَبَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الْجَلَاء لَعَذَّبَهُمْ» (حشر/ 3) اگر خداوند آوارگی و دوری از وطن را بر ایشان مقرر نفرموده بود، هر آینه آنها را عذاب می کرد.

جَلّی: از جَلَوَ گرفته شده: ظاهر کرد، جلوه داد. «وَالنَّهَارِ إِذَا جَلَّاهَا» (شمس/3) و قسم به روز آن گاه که آن را هویدا سازد.

تَجَلّی: از جَلَوَ گرفته شده: ظهور یافت، جلوه کرد. «فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ» (اعراف/143) پس وقتی که خدایش بر کوه جلوه کرد و ظهور یافت.

ج م د

جامد: استوار و ثابت. «وَتَرَی الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَةً» (نمل/ 88) و تو کوهها را می بینی و گمان می کنی که ثابت هستند.

ج م ح

یَجْمَحُون: شتابان و پریشان می گریزند. «وَهُمْ یَجْمَحُونَ» (توبه/57) و آنان با شتاب و از روی پریشانی فرار می کنند. (از جَمْح گرفته شده)

ج م ع

جمع: فراهم گشتن و گرد آوردن. «یَوْمَ یَجْمَعُکمْ لِیَوْمِ الْجَمْعِ» (تغابن/ 9) روزی که شما را گرد می آوریم روز گرد آوری.

جامع: گرد آورنده. «رَبَّنَا إِنَّک جَامِعُ النَّاسِ» (آل عمران/ 9) خدایا تو جمع کنندة مردم هستی.

جُمُعة: روز آدینه. هم به ضم میم و هم به سکون میم (جُمْعه) صحیح است، ولی قراء همه به ضم میم خواندند و قرآن را باید به همان گونه خواند و غیر آن گرچه صحیح باشد جایز نیست. و

ص:79

لذا اگر کسی در نماز جُمْعه بخواند با آنکه صحیح است نمازش باطل است. «إِذَا نُودِی لِلصَّلَاةِ مِن یَوْمِ الْجُمُعَةِ» (جمعه/ 9) وقتی که ندا شود برای نماز روز جمعه(1) ….

اَجْمَعُوا: همداستان شدند،جمع شدند. «وَأَجْمَعُوا أَنْ یَجْعَلُوهُ فِی غَیَابَةِ الْجُبِّ» (یوسف/15) وقتی که همداستان شدند که او را در نهانخانة چاه بگذارند.

مَجْمَعْ: محل تلاقی و برخورد. «مَجْمَعَ الْبَحْرَیْنِ» (کهف/60) محل تلاقی دو دریا.

جَمیع: همگی. «وَإِنَّا لَجَمِیعٌ حَاذِرُونَ» (شعراء/56) و ما همگی آماده باش هستیم.

ج م ل

جَمَل: شتر نر و جِمالة جمع آن است. «حَتَّی یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِیَاطِ» (اعراف/ 39) تکذیب کنندگان به بهشت نمی روند تاشتر به سوراخ سوزن در آید.(2) «کأَنَّهُ جِمَالَتٌ صُفْرٌ» (مرسلات/ 33) شرارة آتش گویا چون شترانی زرد (یا سیاه) هستند.

جُمْلة: یک دفعه. «لَوْلَا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً» (فرقان/ 35) چرا قرآن بر او یکدفعه نازل نمی شود؟

جَمال: زیبایی «وَلَکمْ فِیهَا جَمَالٌ حِینَ تُرِیحُونَ» (نحل/6) و برای شما زیبایی است هنگام برگشت چارپایان به آغل.

جَمیل: زیبا. «فَصَبْرٌ جَمِیلٌ» (یوسف/18) پس صبری زیبا (پیشه خواهم کرد).

ج م م

جَمّ: بسیار فراوان. «وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمًّا» (فجر/20) و مال را بسیار فراوان دوست می دارید.

ج ن ب

جَنْب: پهلو و نزدیک. «وَالصَّاحِبِ بِالجَنبِ» (نساء/ 36) و همسایه پهلو و نزدیک.

جُنُب: دوری و نیز مرد یا زن ناپاک که مفرد و تثنیه و جمع و مذکر و مؤنث آن یکسان است. «وَالْجَارِ الْجُنُبِ» (نساء/ 36) همسایه دور. «وَلاَ جُنُبًا إِلاَّ عَابِرِی سَبِیلٍ» (نساء/ 43) و نه در حال

ص:80

جنابت(1) مگر آنکه راه گذر باشید.

اُجْنُبْنی: دور بدار (فعل امر از جَنْب است) «وَبَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنَامَ» (ابراهیم/35) و من و فرزندانم را از بت پرستی بر حذر دار.

یُجَنَّبُ: از جَنْب گرفته شده: دور نگه داشته می شود. «سَیُجَنَّبُهَا الْأَتْقَی» (لیل/17) زود باشد که پرهیزکارترین مردم از آتش جهنم دور نگه داشته شوند.

اِجْتناب: پرهیز. «وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ» (نحل/36) از طاغوت بپرهیزید. (از جَنْب گرفته شده)

جُنُوب: جمع جَنْب: پهلوها «وَعَلَی جُنُوبِکمْ» (نساء/103) و بر پهلوهایتان.

جانِب: سمت، سو. «وَنَادَیْنَاهُ مِنْ جَانِبِ الطُّورِ الْأَیْمَنِ» (مریم/52) و ما موسی را از سمت راست او ندا کردیم.

ج ن ح

جَناح: بال مرغان. «وَاضْمُمْ إِلَیْک جَنَاحَک مِنَ الرَّهْبِ» (قصص/ 32) در اینجا کنایه از دست است. ای موسی دست خود را بر قلبت بگذار تا آرام شوی و وحشت از تو زایل شود.

اجنحة: جمع جناح یعنی بالها. «جَاعِلِ الْمَلَائِکةِ رُسُلاً أُولِی أَجْنِحَةٍ مَّثْنَی وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ» (فاطر/ 1) فرشتگان را پیک های بالدار که دارای دو بال و سه بال و چهار بال هستند قرار داد.

جُناح: گناه که همیشه با نفی می آید مثل لاجناح و لیس علیکم جناح و …. «لاجناح علیکم ... وَلَا عَلَی أَنفُسِکمْ أَن تَأْکلُوا مِن بُیُوتِکمْ» (نور/ 61) گناهی نیست بر شما … و گناهی نیست که از خانه های خودتان بخورید. «وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاء اللَّاتِی لَا یَرْجُونَ نِکاحاً فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُنَاحٌ أَن یَضَعْنَ ثِیَابَهُنَّ» (نور/ 60) پیر زنان گناهی برآنها نیست که چادر و مقنعه نپوشند. (منظور مطلق برهنگی نیست)

جَنَحَ: تمایل کرد. خواست. «وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا» (انفال/61) و اگر تمایل به صلح نمودند، تو نیز تمایل نشان بده.

ص:81

ج ن د

جند: لشکر و جمع آن جنود است. «وَأَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَّمْ تَرَوْهَا» (توبه/ 40) خداوند پیامبرش را به لشکریانی ناپیدا تأیید کرد.

ج ن ف

جَنَف: میل و انحراف و کجی. «فَمَنْ خَافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفًا أَوْ إِثْمًا» (بقره/ 179) پس اگر کسی بترسد که وصیت کننده منحرف از حق شود یا دستوری ناروا دهد…

مُتَجانِف: از جَنَفْ گرفته شده: انحراف طلب، کسی که میل به باطل دارد. «فَمَنْ اضْطُرَّ فِی مَخْمَصَةٍ غَیْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ» (مائده/3) پس کسی که در تنگنایی افتاده و منحرف و گناه طلب نیست.

ج ن ن

جَنَّ: پوشید و فرا گرفت. «فَلَمَّا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ رَأَی کوْکبًا» (انعام/ 76) وقتی که شب همه جا را فرا گرفت، ابراهیم علیه السلام ستاره ای را دید.

جِنّ و جانّ: پری. طائفه ای از مخلوقات خداکه وجودشان به شرع ثابت شده است. «وَجَعَلُواْ لِلّهِ شُرَکاء الْجِنَّ» (انعام/ 100) فرشتگان را شریک خدا کردند.(1) «وَالْجَآنَّ خَلَقْنَاهُ مِن قَبْلُ مِن نَّارِ السَّمُومِ» (حجر/ 27) و پریان را از قبل از آتش آفریدیم.

جِنّة: دیوانگی و جن و پری. «مَا بِصَاحِبِهِم مِّن جِنَّةٍ» (اعراف/ 184) پیغمبر دیوانه نیست.

«لأَمْلأنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ» (هود/ 119) پر می سازم دوزخ را از جن و انسان.

جُنّة: سپر. «اتَّخَذُوا أَیْمَانَهُمْ جُنَّةً» (منافقون/ 2) منافقان قسمهایشان را سپر قرار می دهند.

اَجِنّة: جمع جنین یعنی بچه در رحم مادر. «وَإِذْ أَنتُمْ أَجِنَّةٌ فِی بُطُونِ أُمَّهَاتِکمْ» (نجم/ 32) و آنگاه که شما بصورت جنین هایی در رحم مادرتان بودید.

جَنّة: بهشت. باغ و بستان دنیوی. «جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ» (آل عمران/ 133) و بهشتی که عرض آن به اندازة آسمان ها و زمین است. «کمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ» (بقره/ 265) مانند باغی که بر بلندی قرار گرفته است.

ص:82

مَجْنون: از جِن گرفته شده: دیوانه، جن زده. «إِنَّک لَمَجْنُونٌ» (حجر/6) تو به تحقیق که جن زده و دیوانه هستی.

جَنّات: جمع جَنَّت: بهشتها «جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ» (توبه/72) بهشتهایی که نهرها از زیر آن جاری است.

ج ن ی

جَنی: میوه رسیده که وقت چیدن آن فرا رسیده است. «وَجَنَی الْجَنَّتَیْنِ دَانٍ» (رحمن/ 54) میوه های رسیده ی آن دو باغ نزدیک و در دسترس هستند.

جِنِّی: تر و تازه، چیده شده. «تُسَاقِطْ عَلَیْک رُطَبًا جَنِیًّا» (مریم/25) بر تو خرمایی تازه و چیده شده می ریزد.

ج و ب

جابَ: از جَوب یعنی بریدن وتراشیدن. «وَثَمُودَ الَّذِینَ جَابُوا الصَّخْرَ بِالْوَادِ» (فجر/ 9) و ثمود که صخره های بیابانها را می تراشیدند.

جواب: پاسخ. اجابت و استجابت نیز به معنای پاسخ دادن است. «فَمَا کانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَن قَالُوا» (عنکبوت/ 29) پاسخ قوم او جز این نبود که …

جَواب: جمع جابیة بمعنای حوض که گاهی جوابی هم گفته می شود. «یَعْمَلُونَ لَهُ مَا یَشَاءُ مِن مَّحَارِیبَ وَتَمَاثِیلَ وَجِفَانٍ کالْجَوَابِ وَقُدُورٍ رَّاسِیَاتٍ» (سبأ/ 13) دیوان، ظروف و دیگهای بزرگی چون حوض برای سلیمان می ساختند.

ج و د

جودی: کوهی است که کشتی نوح بر آن قرار گرفت. «وَاسْتَوَتْ عَلَی الْجُودِیِّ» (هود/ 44) کشتی نوج بر جودی قرار گرفت.

جیاد جمع جواد: اسب نیک رفتار. «إِذْ عُرِضَ عَلَیْهِ بِالْعَشِیِّ الصَّافِنَاتُ الْجِیَادُ» (ص/ 31) وقتی که بر سلیمان اسبهای نیک رفتار عرضه شد.

جوّ: فضای آسمان. «أَلَمْ یَرَوْاْ إِلَی الطَّیْرِ مُسَخَّرَاتٍ فِی جَوِّ السَّمَاء» (نحل/ 79) نمی بینید مرغان را که در هوای آسمان مسخرند؟

ص:83

ج و ف

تَجافی: از جَوْف گرفته شده: جدا می کردد، «تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ»کنار می رود. (سجده/16) پهلوهایشان از بستر جدا می گردد (برای عبادت).

ج ه د

جَهْد: کوشش. سختی و طاقت. نهایت کار. «جَهدَ اَیمانِهِم» (نحل/ 38) با سوگند های مؤکد خود.

جِهاد: کوشش و اصرار در کاری. «وَجَاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ» (حج/ 78) در راه خدا جهاد کنید و جهاد را بجای آورید.

جُهد: طاقت. «لاَ یَجِدُونَ إِلاَّ جُهْدَهُمْ» (توبه/ 79) نمی یابند مگر به اندازة طاقت و توانایی خود.

جاهَدَ: از جَهْد گرفته شده: جهاد کرد. «جَاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ» (توبه/19) و در راه خدا جهاد کرد.

ج ه ر

جَهْر: آشکارا. «إِنَّهُ یَعْلَمُ الْجَهْرَ وَمَا یَخْفَی» (توبه/ 6) او به آشکار و آنچه که مخفی تر است آگاه است.

جَهْرَة: کاملاً آشکار بودن. «حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً» (بقره/55) مگر آنکه خدا را آشکار و واضح ببینیم.

جِهار: از جَهْر گرفته شده: آشکارا و بلند. «دَعَوْتُهُمْ جِهَارًا» (نوح/8) من آنها را با صدای بلند و آشکار دعوت کردم.

ج ه ز

جَهاز: کالای مسافر. «فَلَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهَازِهِمْ» وقتی که برادران را تجهیز کرد.

جهل: نادانی. جاهلیت. زمانی که مردم آداب وسنن شرع را نیاموخته و از اخلاق و عادات زشت پرهیز ندارند. «وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ» (احزاب/ 33) به زینت جاهلیت نخستین خود را نیارایند.

جَهول: بسیار نادان. «إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولاً» (احزاب/ 72) او بسیار ظالم و نادان است.

ص:84

ج ه

ز

تَجْهیز: آماده کردن ساز و برگ. «فَلَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهَازِهِمْ» (یوسف/70) وقتی که آنها را به خوار و بارشان آماده ساخت…

ج ه

ل

جَهالت: نادانی. «أَنْ تُصِیبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ» (حجرات/6) تا مبادا با گروهی از روی نادانی برخورد کنید.

ج و ب

استجاب: از جَوْب گرفته شده: اجابت کرد. «فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّه» (یوسف/34) پس خداوند دعایش را اجابت کرد.

مُجیب: از جَوْب گرفته شده: دعاپذیر، اجابت کننده. «إِنَّ رَبِّی قَرِیبٌ مُجِیبٌ» (هود/61) بدرستی که خدای من نزدیک و اجابت کننده است.

ج ه ن م

جَهَنّم: دوزخ(1). جای بدکاران در آخرت که عذاب شوند. «فَیجعَلَهُم فِی جَهَنَّم» (انفال/ 39) او را در جهنم قرار می دهد.

ج ی ب

جیب: گریبان و جمع آن جُیُوب است. «وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَی جُیُوبِهِنَّ» (نور/ 31) بانوان مسلمان باید مقنعه های خود را به گریبانهای خود بزنند. «وَأَدْخِلْ یَدَک فِی جَیْبِک» (نمل/ 12) و دستت را در گریبان فرو ببر، ای موسی.

ج ا ر

جار: همسایه. در پناه گیرنده. «وَالْجَارِ ذِی الْقُرْبَی» (نساء/ 36) و همسایه خویشاوند.

ص:85

اجارة: پناه دادن. استجارة: پناه خواستن. «وَإِنْ أَحَدٌ مِّنَ الْمُشْرِکینَ اسْتَجَارَک فَأَجِرْهُ حَتَّی یَسْمَعَ کلاَمَ اللّهِ» (توبه/ 6) اگر یکی از مشکران از تو پناه خواست به او پناه بده تا کلام خدا را بشنود.

مُجاوِر: از جَوْر گرفته شده: در کنار و همسایگی می ماند. «ثُمَّ لَا یُجَاوِرُونَک فِیهَا إِلَّا قَلِیلًا» (احزاب/60) پس در همسایگی تو جز مدتی اندک نمی مانند.

یُجیرُ: از جَوْر گرفته شده: پناه می دهد. «وَهُوَ یُجِیرُ وَلَا یُجَارُ عَلَیْهِ» (مؤمنون/.88) او پناه می دهد، ولی به او پناه داده نمی شود.

جائر: از جَوْر گرفته شده: کج و نادرست. «وَمِنْهَا جَائِرٌ» (نحل/9) و برخی از راه ها کج و نادرستند.

ص:86

احبار: جمع حِبر به معنای دانشمند یهود و راهب و عابد نصاری است. «اتَّخَذُواْ أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَاباً مِّن دُونِ اللّهِ» (توبه/ 31) دانشمندان و راهبان خود را به جای خدا قرار دادند.

ح ب س

حبس: بازداشت و به زندان افکندن. «تَحْبِسُونَهُمَا مِن بَعْدِ الصَّلاَةِ» (مائده/ 106) آنها را پس از نماز بازداشت می کنید.

ح ب ط

حَبط: باطل شدن. «وَمَن یَکفُرْ بِالإِیمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ» (مائده/ 7) هر کس به ایمان کافرگردد عملش باطل است.

ح ب ک

حبک: جمع حِباک است به معنای راه. «وَالسَّمَاءِ ذَاتِ الْحُبُک» (ذاریات/ 7) قسم به آسمان که دارای راههاست.

ح ب ل

حبل: ریسمان. که جمع آن حِبال است. «وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ» (ق/ 16) و ما از رگ گردن(1) به انسان نزدیک تر هستیم.

«فَأَلْقَوْا حِبَالَهُمْ وَعِصِیَّهُمْ» (شعراء/ 44) پس ریسمانها و عصاهای خود را افکندند.

ح ت م

حَتْم: قطع و جزم «کانَ عَلَی رَبِّک حَتْمًا مَقْضِیًّا» (مریم/71) این کار بر خدایت قطعی و مقدر شده است.

ح ث ث

حثیث: شتابان، باسرعت. «یَطْلُبُهُ حَثِیثًا» (اعراف/54) او را شتابان و با سرعت می طلبد و دنبال می کند.

ص:88

ح ج ب

حجاب: پرده که مانع دیدن باشد. «فَاسْأَلُوهُنَّ مِن وَرَاء حِجَابٍ» (احزاب/ 53) از زنان اگر چیزی خواستید، از پشت پرده بخواهید.

ح ج ج

حَجّ: قصد کردن. (حِجّ نیز صحیح است) «وَلِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنْ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا» (آل عمران/ 91) برای خداست بر مردمان که حج خانه خدا را هر کس که مستطیع است بجای آورند. «وَأَذِّن فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ» (مائده/ 7) ندا در ده میان مردم تا به حج بیایند.

حُجّة: گفتاری که به آن مخالف خود را مغلوب و رأی خود را ثابت کنند. «فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ» (انعام/ 150) بگو خدای راست بر شما حجتی رسا و تمام که قطع عذر کند.

محاجة: حجت آوردن. «لِیُحَآجُّوکم بِهِ عِندَ رَبِّکمْ» (بقره/ 76) تا با شما نزد خدایتان احتجاج کنند.

حاجَّ: از حَجَجَ گرفته شده: مجادله کرد، حجت آورد. «أَلَمْ تر إِلَی الَّذِی حَاجَّ إِبْرَاهِیمَ فِی رَبِّهِ» (بقره/258) آیا ندیدی آن کسی را که با ابراهیم مجادله کرد و احجتجا نمود.

حاجِّ: جمع حاجی یعنی بجای آورندگان، حاجیان. «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الْحَاجِّ» (توبه/19) آیا آب دادن به حاجیان را…

حِجَج: جمع حِجَّة: سالها. و چون هر سال یک بار حج انجام می شود به سال حج نیز گفته می شود. «عَلَی أَنْ تَأْجُرَنِی ثَمَانِیَةَ حِجَجٍ» (قصص/27) بنابرآنکه هشت سال برای من کار کنی.

ح ج ر

حِجْر(1): در قرآن به چند معنی آمده است:

1. حرام. «هَ_ذِهِ أَنْعَامٌ وَحَرْثٌ حِجْرٌ» (انعام/ 139) این حیوانات و کشاورزی حرام است.

2. عقل. «هَلْ فِی ذَلِک قَسَمٌ لِّذِی حِجْرٍ» (فجر/ 5) آیا این سوگند ها برای خردمند کافی است؟

3. حاجب و مانع. «وَجَعَلَ بَیْنَهُمَا بَرْزَخاً وَحِجْراً مَّحْجُوراً» (فرقان/ 53) و بین آن دو برزخ و مانع قرار داد.

ص:89

4. کنار و دامن که جمع آن حُجور است. «اللاَّتِی فِی حُجُورِکم» (نساء/ 23) و دخترانی را که در دامن خود می پرورانید.

5. نام بلاد ثمود. «کذَّبَ أَصْحَابُ الحِجْرِ الْمُرْسَلِینَ» (حجر/ 80) اصحاب حِجر، پیامبران را تکذیب کردند.

حُجْر: پرده یا پرچینی است که در پیش خانه نهند تا از نظر بیگانگان پوشیده مانند. و جمع آن حُجُرات است. «إِنَّ الَّذِینَ یُنَادُونَک مِن وَرَاء الْحُجُرَاتِ أَکثَرُهُمْ لَا یَعْقِلُونَ» (حجرات/ 4) آنهایی که تو را از پشت پرده ها آواز می دهند عقل ندارند.

َحجَر و حجارة: سنگ. «وَإِذْ اسْتَسْقَی مُوسَی لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصَاک الْحَجَرَ» (بقره/ 58) وقتی که موسی برای قوم خود درخواست آب کرد، ما گفتیم که عصایت را به سنگ بزن … «ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکم مِّن بَعْدِ ذَلِک فَهِیَ کالْحِجَارَةِ» (بقره/ 74) پس دل های شما سخت شد مانند سنگ.

ح ج ز

حاجز: مانع. «وَجَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حَاجِزاً» (نمل/ 61) و بین دو دریا مانع قرار داد.

ح د ب

حدب: تل و پشته. «وَهُم مِّن کلِّ حَدَبٍ یَنسِلُونَ» (انبیاء/ 96) آنها از هر تل و پشته ای سرازیر می شوند.

ح د ث

مُحَدَث: چیز تازه و نو. «مَا یَأْتِیهِم مِّن ذِکرٍ مَّن رَّبِّهِم مُّحْدَثٍ» (انبیاء/ 2) هیچ خبر تازه ای از سوی خداوند برای ایشان نیامد مگر آنکه …

حدیث: خبر نو و تازه. «مَا کانَ حَدِیثاً یُفْتَرَی» (یوسف/ 111) این خبری نو و دروغ نیست.

احادیث: جمع احدوثه خواب، سخن شگفتی که بر سر زبانها بیفتد مانند اعاجیب جمع اعجوبه. «وَیُعَلِّمُک مِنْ تَأْوِیلِ الْأَحَادِیثِ» (یوسف/ 6) و خداوند می خواهد تو را از تأویل خوابها آگاه کند.

حَدَثَ: مطرح کرد، پدید آورد «حَتَّی أُحْدِثَ لَک مِنْهُ ذِکرًا» (کهف/70) تا آنگاه که برای تو خود سخن بگویم و مطلبی مطرح کنم.

ص:90

حدَّثَ: بازگو کرد «یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا» (زلزال/4) روزی که زمین اخبار خود را بازگو می کند.

ح د د

حد: کناره و مرز، تیزی شمشیر، سختی و جمع آن حدود است که مجازاً به معنای مرتبه ای از دنیا و نیز بازدارنده استعمال می شود که به اصطلاح فقها مجازات بعضی از گناهان است. «تِلْک حُدُودُ اللّهِ» (بقره/ 187) این ها حدود الهی هستند که احکام و مرزهایی برای اعمال بندگانند.

حدید: تیز، آهن و جمع آن حِداد است. «فَبَصَرُک الْیَوْمَ حَدِیدٌ» (ق/ 22) چشم تو امروز تیز بین است. «سَلَقُوکم بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ» (احزاب/ 19) از شما با زبانهای تیز مطالبة غنیمت می کنند. «وَأَنزَلْنَا الْحَدِیدَ» (حدید/ 25) و ما آهن را نازل کردیم..

حادَّ: از حَدّ گرفته شده: دشمنی کرد «یُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ» (مجادله/22) دوستی می کنند با کسانی که با خدا دشمنی می نمایند.

ح د ق

حدیقه: باغ و جمع آن حدایق است. «وَ حَدائِقَ وَ اَعنابا» (نبأ/ 32) و باغها و انگورها.

ح ذ ر

حَذَر: بیم. «وَ یحذَرَکُمُ اللهُ نَفسَه» (آل عمران/ 28) و خداوند شما را از خودش بر حذر می دارد.

حِذر: چیزی که از ترس ایمن کند. «خُذُواْ حِذْرَکمْ» (نساء/ 71) اسلحه خود را برگیرید.

حاذِر: آنکه سلاح و وسیله ایمنی با خود گرفته است. «وَإِنَّا لَجَمِیعٌ حَاذِرُونَ» (شعراء/ 56) و ما همگی مسلح هستیم. (از زبان فرعونیان در مقابل بنی اسرائیل نقل شده است).

مّحْذور: از حَذْر گرفته شده: برحذر داشته شده. «إِنَّ عَذَابَ رَبِّک کانَ مَحْذُورًا» (اسراء/75) عذاب خدایت بر حذر داشته شده است.

ح ر ب

حرب: جنگ «فَأْذَنُواْ بِحَرْبٍ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ» (بقره/ 279) پس اعلام جنگ با خدا و پیامبر کنید.

محاربه: جنگ کردن. محارب: آن کس که با امام حق به جنگ بر خیزد. راهزن و دزد مسلح. «إِنَّمَا جَزَاء الَّذِینَ یُحَارِبُونَ اللّهَ وَرَسُولَهُ» (مائده 33) کسانی که با خدا و پیامبر می جنگندند….

ص:91

محراب: شریف ترین جای معبد است. «کلَّمَا دَخَلَ عَلَیْهَا زَکرِیَّا الْمِحْرَابَ» (آل عمران/ 32) هر گاه که زکریا وارد بر محراب مریم می شد….

مَحاریب: از حَرْب گرفته شده و جمع مِحْراب است: پرستشگاه «یَعْمَلُونَ لَهُ مَا یَشَاءُ مِنْ مَحَارِیبَ» (سبأ/13) برای او هرچه می خواست از معبدها و پرستشگاه ها می ساختند.

ح ر ر

حریر: جامة ابریشمین. «وَلِبَاسُهُمْ فِیهَا حَرِیرٌ» (حج/ 23) و لباس آنها در بهشت حریر است.

مُحَرَّر: آزاد کرده. کسی که از دنیا عزلت گزیده و خود را وقف خدمت خدا کند. «إِذْ قَالَتِ امْرَأَةُ عِمْرَانَ رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَک مَا فِی بَطْنِی مُحَرَّرًا» (آل عمران/ 35) همسر عمران گفت: خدایا من نذر کردم که بچه درون شکمم را خدمتگزارِ خانة تو قرار دهم.

تحریر: آزاد کردن بنده«. فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ» (نساء/ 92) پس باید بنده ای را آزاد کنید.

حُرّ: آزاد در مقابل بنده. «الْحُرُّ بِالْحُرِّ» (بقره/ 178) حرّ در مقابل حرّ و آزاد باید قصاص شود.

حَرُور: باد گرم. «وَلَا الظِّلُّ وَلَا الْحَرُورُ» (فاطر/ 21) سایه با باد گرم یکسان نیست.

حَرّ: گرما. «قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرّاً» (توبه/ 82) بگو حرارت آتش جهنم شدید تر است.

ح ر س

حَرَس: نگهبانی. «فَوَجَدْنَاهَا مُلِئَتْ حَرَساً شَدِیداً» (جن/ 8) آسمان را دیدیم که از نگهبانانی شدید پر شده بود.

ح ر ص

حریص: علاقمند. «حَرِیصٌ عَلَیْکمْ» (توبه/28) علاقمند نسبت به شما است (و بر هدایت شما اصرار دارد).

اَحْرَص: حریص تر. «وَلَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلَی حَیَاةٍ» (بقره/96) و تو آن ها را حریص ترین مردم بر زندگی می بینی.

ح ر ض

حَرَض: بیمار و لاغر. «قَالُواْ تَالله تَفْتَأُ تَذْکرُ یُوسُفَ حَتَّی تَکونَ حَرَضاً» (یوسف/ 85) گفتند به خدا سوگند آنقدر از یوسف یاد می کنی که مریض می شوی.

ص:92

تَحْریض: برانگیختن و تشویق کردن. «حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ» (نساء/84) مؤمنان را تشویق کن.

ح ر ف

حَرْف: پرتگاه. «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَعْبُدُ اللَّهَ عَلَی حَرْفٍ» (حج/ 11) برخی از مردم کسانی هستند که خدا را بر لب پرتگاه می پرستند.

تحریف: کج کردن و برگرداندن. «یُحَرِّفُونَ الْکلِمَ مِن بَعْدِ مَوَاضِعِهِ» (مائده/ 17) آنان کلمات را از موضع خود بر می گردانند و تحریف می کنند.

مُتَحَرِّف: از حَرفْ گرفته شده: کسی که از یک طرف به طرف دیگری میل پیدا کند، کسی که تغییر موضع تاکتیکی در جنگ می دهد. «إِلَّا مُتَحَرِّفًا لِقِتَالٍ» (انفال/16) مگر آن که تغییری تاکتیکی در جنگ بدهد.

ح ر ث

حَرث: زراعت و کشاورزی و مجازاً به معنای سود و نفع آمده است و زنی را که فرزند آورد حرث و فرزندش را ثمره می گویند. «نِسَآؤُکمْ حَرْثٌ لَّکمْ» (بقره/ 223) زنهای شما کشتزار شمایند.

ح ر ج

حَرَج: تنگدستی و سختی. «وَمَا جَعَلَ عَلَیْکمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ» (حج/ 78) خداوند بر شما در دین سخت نگرفته است.

ح ر د

حَرد: چیدن میوه و درو کردن کشت. «وَغَدَوْا عَلَی حَرْدٍ قَادِرِینَ» (قلم/ 25) و صبحدم برای چیدن میوه و محصول با شوق و توانایی به سمت باغ رفتند.

ص:93

ح ر ق

تحریق: سوزاندن. «لَّنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنسِفَنَّهُ فِی الْیَمِّ نَسْفًا» (طه/ 97) قطعاً این گوساله سامری را می سوزانیم.(1)

اِحْتِراق: از حَرْق گرفته شده: ( سوختن، آتش گرفتن). «فَاحْتَرَقَتْ» (بقره/ 266) پس آتش گرفت.

حَریق: عذاب سوزان، عذاب سوزاننده. «وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِیقِ» (انفال/50) و بچشید عذاب سوزاننده را.

ح ر ک

تحریک: به حرکت درآوردن. «لَا تُحَرِّک بِهِ لِسَانَک لِتَعْجَلَ بِهِ» (قیامت/ 16) زبان خود را به حرکت در نیاور قبل از اتمام وحی

ح ر م

حَرَم: زمین مقدس پیرامون مکه. «أَوَلَمْ نُمَکن لَّهُمْ حَرَمًا آمِنًا» (قصص/ 57) آیا برای اهل مکه، حرم امنی قرار ندادیم؟

حُرُم: جمع حرام است در لباس احرام. «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَقْتُلُواْ الصَّیْدَ وَأَنتُمْ حُرُمٌ» (مائده/ 95) شکار نکنید وقتی که محرم هستید.

اَشْهُر حُرُم: چهار ماه حرام. «مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ» (توبه/ 36) چهار ماه از این ماهها حرام هستند

1. ذوالعقده 2. ذوالحجة 3. محرّم 4. رجب (که در آن عمره بجای می آورند) حرام: هر چیز که ممنوع است خواه عمل زشت که گناه است و خواه چیز مقدس که تعظیم آن واجب و هتک احترام آن حرام است و یا چیزی که خداوند آن را تکویناً حرام کرده، چون نعمت اهل بهشت برای جهنمیان، و گاهی حرام به کار مکروه هم اطلاق شده است.

«الشهر الحرام بالشهر الحرام» (بقره/ 191) ماه حرام در مقابل حرام است و …

«وَمَنْ یُعَظِّمْ حُرُمَاتِ اللَّهِ فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ» (حج/ 31) هر کس که حرمات الهی را بزرگ بشمارد برای

ص:94

او خیر است. «وَ قَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ» (بقره/ 188) با آنها نزدیک مسجد الحرام بجنگید.

«وَحَرَّمْنَا عَلَیْهِ الْمَرَاضِعَ» (قصص/ 12) ما بر موسی زنان شیرده را حرام کردیم که به او شیر بدهند..

«وَحَرَامٌ عَلَی قَرْیَةٍ أَهْلَکنَاهَا أَنَّهُمْ لَا یَرْجِعُونَ» (انبیاء/ 95) و حرام است برگشتن برای قریه ای که آن را هلاک کردیم. «فاذکروا الله عند المشعر الحرام» (بقره/ 195) خدا را نزد مشعرالحرام یاد کنید.

حُرمات: جمع حُرْمَت: چیزهایی که احترامشان لازم است. «وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ» (بقره/194) و حرمت (شکنی ها) قصاص دارند.

مَحْروم: محروم و ممنوع: «بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ» (واقعه/67) بلکه، محروم هستیم.

مُحَرَّم: حرام شده، ممنوع: «وَهُوَ حَرَّمٌ عَلَیْکمْ» (بقره/85) و این کار برای شما حرام و ممنوع بود.

ح ر ی

تَحَرّی: از حَرْی گرفته شده: برگزیدند، در صدد برآمدند «فَأُوْلَئِک تَحَرَّوْا رَشَدًا» (جن/14) پس آنان کسانی هستند که رشد را برگزیدند و در پیش گرفتند.

ح ز ب

حزب: گروه و طائفه و جمع آن احزاب است. «کلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ» (مؤمنون/ 53) هر حزبی به آنچه که نزد آنهاست خوشنودند. «وَلَمَّا رَأَی الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزَابَ» (احزاب/ 22) وقتی که مؤمنان احزاب را دیدند گفتند: …

ح ز ن

حُزن: اندوه و غصّه: «وَابْیَضَّتْ عَیْنَاهُ مِنَ الْحُزْنِ» (یوسف/84) و چشمان یعقوب از شدت اندوه سفید گردید.

حَزَنْ: غم و اندوه: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ» (فاطر/34) سپاس خدایی را که از ما اندوه و غصّه را برد.

ص:95

ح س ب

حسیب: از اسمهای خداوند است مانند حاسب. «وَهُوَ أَسْرَعُ الْحَاسِبِینَ» (انعام/ 62) و خداوند سریعترین حسابگران است. «وَکفَی بِاللّهِ حَسِیبًا» (نساء/ 6) و کافی است حسابگری خداوند.

حُسْبان: حساب «الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ بِحُسْبَانٍ» (رحمن/ 5) ماه و خورشید بر اساس حساب حرکت می کنند. و گاه به معنای عذاب و آتش و آفت و تیر هم آمده است. «وَیُرْسِلَ عَلَیْهَا حُسْبَانًا مِّنَ السَّمَاء» (کهف/ 40) و می فرستد از آسمان بر آن، آتش و عذاب و آفت را.

حَسْب: بس. «حَسْبَک اللَّهُ» (انفال/64) خدا تو را بس است.

ح س د

حسد: رشک بردن. «وَمِن شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ» (فلق/ 5) پناه به خدا از شر حسود وقتی که اعمال حسد کند.

ح س ر

حَسرة: افسوس و اندوه و دریغ. «وَأَنذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ» (مریم/ 39) و آنها را از روز حسرت بر حذر دار.

حَسَرات: از حَسْر گرفته شده و جمع حَسرة است: اندوه ها و پشیمانی ها. «کذَلِک یُرِیهِمْ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَیْهِمْ» (بقره/167) اینچنین خداوند اعمال آن ها را به صورت حسرت ها و اندوه هایی می نمایاند.

حسیر: خسته و درمانده: «وَهُوَ حَسِیرٌ» (ملک/4) در حالی که خسته و درمانده است.

مَحسور: از حَسِرَ گرفته شده: افسوس خورده، وامانده، حسرت خورده. «فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا» (اسراء/29) پس سرزنش شده و افسوس خورده خواهی نشست.

ح س س

حسّ: کشتار عمومی. «إِذْ تَحُسُّونَهُم بِإِذْنِهِ» (آل عمران/ 146) وقتی که آنها را به اذن خدا قتل عام کردید.

احساس: دریافتن. «فَلَمَّا أَحَسَّ عِیسَی مِنْهُمُ الْکفْرَ» (آل عمران/ 52) چون عیسی از آنان احساس کفر کرد…

ص:96

حسیس: آواز. «لَا یَسْمَعُونَ حَسِیسَهَا» (انبیاء/ 102) آواز آنها شنیده نمی شود.

تَحَسُّس: از حسّ گرفته شده: پرس و جو، جستجو. «فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَأَخِیهِ» (یوسف/87) از یوسف پرس و جو و جستجو کنید.

ح س م

حسوم: پیاپی و دائم و بریده از بن. «سَخَّرَهَا عَلَیْهِمْ سَبْعَ لَیَالٍ وَثَمَانِیَةَ أَیَّامٍ حُسُوماً» (حاقه/ 7) آن را بمدت 7 شب و 8 روز پیاپی مسخر کرد.

ح س ن

حُسْن: زیبایی و نیکویی ظاهری یا معنوی. «وَقُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْناً» (بقره/ 83) با مردم زیبا سخن بگویید.

اَحْسَنَ: زیبا کرد. «الَّذِی أَحْسَنَ کلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ» (سجده/ 7) خدایی که خلقت هر چیزی را زیبا کرد.

احسان. نیکوکاری. «ثُمَّ اتَّقَواْ وَّأَحْسَنُواْ» (مائده/ 94) سپس تقوا پیشه کرده و احسان کردند.

اَحْسَنْ: نیکوتر. «إِلاَّ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» (انعام/ 154) مگر به شکلی نیکوتر.

حَسَنْ: نیکو. «مَّن ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللّهَ قَرْضًا حَسَنًا» (بقره/ 247) چه کسی است که به خدا قرض الحسن (قرض نیکو) بدهد.

حَسَنة: مؤنث حسن. «وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ» (نحل/ 125) و موعظه نیکو.

بعضی جاها احسن به معنای حَسَن آمده. «لِیَجْزِیَهُمُ اللّهُ أَحْسَنَ مَا کانُواْ یَعْمَلُونَ» (توبه/ 121) چون خداوند عمل نیک را پاسخ و پاداش می دهد و اختصاصی به نیکوتر ندارد، شاید احسن در اینجا به معنای حسن باشد.

ح ش ر

حَشر: برانگیختن. زنده کردن. گردآوردن. راندن. «لِأَوَّلِ الْحَشْرِ» (حشر/ 1) برای اول راندن و بیرون کردن.

حاشر: گرد آورنده. «وَأَرْسِلْ فِی الْمَدَآئِنِ حَاشِرِینَ» (اعراف/ 111) بفرست در شهرها گردآورندگان را.

ص:97

ح ص ب

حصب: هیزم. «إِنَّکمْ وَمَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ» (انبیاء/ 98) شما و معبودانتان هیزم جهنم هستید.

ح ص ح ص

حصحص: واضح شد. «الآنَ حَصْحَصَ الْحَقُّ» (یوسف/ 51) اکنون حق روشن شد.

ح ص د

حصاد: درویدن و چیدن. «وَآتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ» (انعام/ 134) حق کشت و میوه را روز چیدن و درویدن بدهید.

حصید: درویده. «مِنْهَا قَآئِمٌ وَحَصِیدٌ» (هود/ 100) برخی شهرها بر پا و برخی از شهرها مثل محصول درو شده اند.

ح ص ر

حَصر: شمردن. بازداشتن. بسته شدن زبان. بستن راه گریز دشمن و بستن شکم. «وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ» (توبه/ 5) آنها را بگیرید و بازداشتشان کنید و آنها را ببندید.

حَصُور: دو معنی دارد که یکی در شریعت، ممدوح است یعنی: از لهو و بیهود اجتناب کننده. و دیگری که در شریعت ما ممدوح نیست، ولی در شریعت حضرت یحیی علیه السلام ممدوح بوده است، یعنی: کسی که از زن گرفتن امتناع کرده و گرد شهوت نگردد. «وَسَیِّدًا وَحَصُورًا» (آل عمران/ 39) حضرت یحیی علیه السلام بزرگ و حصور بود.

حَصیر: زندان و بازداشت گاه. «وَجَعَلْنَا جَهَنَّمَ لِلْکافِرِینَ حَصِیراً» (اسراء/ 8) و ما جهنم را زندان کافران قرار دادیم.

ح ص ل

حُصِّل: آشکار شود. «وَحُصِّلَ مَا فِی الصُّدُورِ» (عادیات/ 10) آنچه که در سینه هاست آشکار شود.

ص:98

ح ص ن

حِصن: دژ. قلعه. جمع آن حُصُون است. «وَظَنُّوا أَنَّهُم مَّانِعَتُهُمْ حُصُونُهُم مِّنَ اللَّهِ» (حشر/ 2) و گمان کردند که قلعه های آنها باز می دارد ایشان را و حفظ می کند از تقدیر الهی.

اِحصان: حفظ کردن و نگاه داشتن. «لِتُحْصِنَکم مِّن بَأْسِکمْ» (انبیاء/ 12) برای آنکه شما را از بلای دشمن حفظ کند به حضرت داود علیه السلام زره سازی را آموختیم.

البته احصان گاهی به معنای شوهر یا زن داشتن آمده چرا که انسان را از کار زشت حفظ می کند.

«فَإِذَا أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَیْنَ بِفَاحِشَةٍ …» (نساء/ 30) پس کنیزان شوهر دار اگر مبتلا به زنا شدند باید…

تحصّن: عفت ورزیدن و امتناع از زنا. «إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّناً» (نور/ 33) اگر می خواهند عفت ورزند و محفوظ باشند.

مُحْصَن: جمع آن مُحصَنات است و همه جا در قرآن به معنای زنان آزاد و عفیف آمده که از زنا می پرهیزند. ولی در اصطلاح فقها گاهی به معنای زنان شوهر دار آمده است و لذا می گویند: اگر زن شوهر دار زنا کند حدّ او رجم است. «وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الْمُؤْمِنَاتِ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِینَ أُوتُواْ الْکتَابَ مِن قَبْلِکمْ» (مائده/ 5) زنان پرهیزکار از مسلمانان و زنان پرهیزکار اهلکتاب که قبل از شما می زیستند بر شما حلال هستند.

ح ص ی

حِصا: سنگریزه و چون غالباً شمارش اشیاء با سنگریزه بوده، اِحصاء به معنای شمردن آمده است. «مَالِ هَذَا الْکتَابِ لَا یُغَادِرُ صَغِیرَةً وَلَا کبِیرَةً إِلَّا أَحْصَاهَا» (کهف/ 49) این نامة عمل ما هیچ کوچک و بزرگی را رها نمی کند مگر آنکه آنها را شمرده و به حساب می آورد.

ح ط ة

حِطَّة: در لغت عبری به معنای گناه و در عربی به معنای فروریختن و انداختن و آمرزش گناه است. «وَقُولُوا حِطَّةٌ» (بقره/ 55) و بگویید: گناه و خطا، یعنی عمل ما گناه و خطا بود، تا شما را بیامرزیم.

ص:99

ح ط م

حطم: مالیدن و خرد کردن. حُطام: مالیده و خرده شده. حُطَمَة: از درکات دوزخ است. «وَمَا أَدْرَاک مَا الْحُطَمَةُ» (همزه/ 5) تو چه می دانی حطمه چیست؟

ح ظ ر

حَظر: منع، محظور. ممنوع «وَمَا کانَ عَطَاء رَبِّک مَحْظُوراً» (اسراء/ 20) از عطای پروردگارت کسی ممنوع و محروم نیست.

مُحتَظِر: صاحب حظیره. جایی که پیرامون آن را از علف و نی حصار کرده و حیوان را در آنجا مسکن دهند. و هشیم المحتظر علف خشکی است که در حظیر فراهم گردد. «فَکانُوا کهَشِیمِ الْمُحْتَظِرِ» (قمر/ 31) پس آنان (قوم ثمود) پس از آن عذاب و صیحه آسمانی مانند کاه و علف خورد شده گردیدند.

ح ظ ظ

حظّ: نصیب و پاره ای از هر چیز. «وَنَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُکرُوا بِهِ» (مائده/ 16) و فراموش کردند مقداری از آنچه را که خداوند به آنها پند داده بود.

ح ف ر

حافرة: زندگی دیگر. «یَقُولُونَ أَئِنَّا لَمَرْدُودُونَ فِی الْحَافِرَةِ» (نازعات/ 10) آیا باز ما به زندگی دیگری بر می گردیم؟

ح ف ظ

حافظ: نگاه دارنده. «فَاللّهُ خَیْرٌ حَافِظاً» (یوسف/ 64) پس خدا بهترین نگهبان است.

ح ف ف

حُف: فراگرفتن پیرامون چیزی. «وَتَرَی الْمَلَائِکةَ حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ» (زمر/ 75) فرشتگان که گردگرد عرش الهی را گرفته اند.

ص:100

ح ف و

اِحفاء: از بیخ و بن برکندن و مبالغه در چیزی کردن. «إِن یَسْأَلْکمُوهَا فَیُحْفِکمْ» (محمد/ 37) اگر از شما صدقه خواهند بمبالغه است.

حفّی: مهربان. و نیز عالمی که همه چیز را می داند. «إِنَّهُ کانَ بی حَفِیّاً» (مریم/ 47) خداوند نسبت به من مهربان است. «کأَنَّک حَفِیٌّ عَنْهَا» (اعراف/ 187) گویا تو از همة احوال قیامت با تفصیل اطلاع داری.

ح ق ب

حُقبَة: مدت دراز و طولانی و جمع آن اَحقاب است. «لَابِثِینَ فِیهَا أَحْقَاباً» (نبأ/ 23) جهنمیان در دوزخ مدتهای طولانی و دراز درنگ می کنند.

ح ق ف

اَحقاف: جمع حقف یعنی توده ی ریگ و نام یک سوره در قرآن می باشد. احقاف منازل قوم عاد بود که درست جای آن معلوم نیست و حضرت هود علیه السلام پیغمبر آنان بود. «وَاذْکرْ أَخَا عَادٍ إِذْ أَنذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْقَافِ» (احقاف/ 21) و یاد بیاور پیغمبر قوم عاد را که قوم خویش را در احقاف هشدار داد و موعظه کرد.

ح ق ق

حقّ: در قرآن به چند معنی آمده است که عبارتند از:

1. از نامهای زیبای خداوند. چرا که وجود او ثابت و فنا ناپذیر و سزاوار اطلاق هستی بر اوست. «فَذَلِکمُ اللّهُ رَبُّکمُ الْحَقُّ» (یونس/ 32) آن خدای شما که حق است.

2. آنچه که در عهدة کسی است و باید آن را پرداخت. «وَآتِ ذَا الْقُرْبَی حَقَّهُ» (اسراء/ 26) و حق خویشاوندانت را بپرداز. (در مورد حضرت زهرا علیها السلام است که حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم فدک را به عنوان حق به او عطا فرمود.)

3. شایسته و سزاوار. «وَکانَ حَقّاً عَلَیْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ» (روم/ 47) بر ما سزاوار است که مؤمنان را یاری کنیم.

ص:101

4. درست در مقابل باطل. «وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ» (دخان/ 38) و ما آسمانها و زمین و آنچه را که میان آنهاست جز به حق نیافریدیم.

5. طالب و راغب بودن آنچه که در دسترس است. «قَالُواْ لَقَدْ عَلِمْتَ مَا لَنَا فِی بَنَاتِک مِنْ حَقٍّ» (هود/ 79) تو می دانی ای هود که ما را در دختران تو هیچ حقی نیست. (چون قوم لوط راغب به دختران و نکاح زنان نبودند)

6. ملک ثابت و استوار. «وَلْیُمْلِلِ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ» (بقره/ 282) باید مدیون، حق را املا کند.

ح ک م

حکیم: یکی از نامهای زیبای پروردگار. «حاکم و احکم الحاکمین» نیز از اسامی او است. چرا که همه چیز را می داند و کار او بر اساس حکمت است. «إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلِیمًا حَکیمًا» (نساء/ 4) خدوند حکیم و داناست.

حَکم: حاکم، داور. «وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَیْنِهِمَا فَابْعَثُوا حَکمًا مِنْ أَهْلِهِ وَحَکمًا مِنْ أَهْلِهَا» (نساء/ 35) اگر بترسید که میان زن و شوهر خلاف افتد از کسان شوهر و زن حَکمی تعیین کنید.

حُکم: فرمان. داوری. «أَفَحُکمَ الْجَاهِلِیَّةِ یَبْغُونَ» (مائده/ 55) آیا فرمان و حکم جاهلیت را می خواهند؟

حکمة: درستی و استواری. دانش درست و با برهان که در آن شک راه ندارد. «وَلَقَدْ آتَیْنَا لُقْمَانَ الْحِکمَةَ» (لقمان/ 11) ما به لقمان حکمت آموختیم.

مُحکم: اگر صفت کلام و آیة قرآن قرار گیرد در مقابل متشابه است. پس در این صورت به معنای کلام و آیه ای است که معنای آن آشکار است و در آن شبهه ای راه ندارد، ولی متشابه بر خلاف آن است.

«هُوَ الَّذِیَ أَنزَلَ عَلَیْک الْکتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُّحْکمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ» (آل عمران/ 7) خداوند بر تو کتابی فرستاد که برخی از آیات آن محکم هستند که مهمترین مقاصد کتابند و برخی از آنها متشابهند.

تحکیم: از حُکم گرفته شد: حَکم و داور قرار دادن. «حَتَّی یُحَکمُوک فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ» (نساء/65) تا این که تو را به عنوان داور و حکم در مشاجرات خود قرار دهند.

ص:102

تُحاکمْ: از حُکم گرفته شده: مرافعه و دعوا نزد کسی بردن «یُرِیدُونَ أَنْ یَتَحَاکمُوا إِلَی الطَّاغُوتِ» (نساء/60) می خواهند که مرافعه و دعوای خود را نزد طاغوت ببرند.

اُحْکمَ: استوار و پایدار گردانده شد: «کتَابٌ أُحْکمَتْ» (هود/1) کتابی که استوار و پایدار گردانده شد.

حُکام: جمع حاکم: حاکمان. «وَتُدْلُوا بِهَا إِلَی الْحُکامِ» (بقره/188) و نکشانید آن را به سوی حکام (تا با دلائل جعلی، مال مردم را بخورید).

ح ل ف

حِلف: سوگند یادکردن. «وَسَیَحْلِفُونَ بِاللّهِ» (توبه/ 42) به خداوند سوگند یاد می کنند.

حَلّاف: از حَلْف گرفته شده: بسیار سوگند یاد کننده. «وَلَا تُطِعْ کلَّ حَلَّافٍ مَهِینٍ» (قلم/10) و پیروی نکن از، سوگند پیشة پست.

ح ل ق

حَلق: سر تراشیدن. «وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَکمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ» (بقره/ 192) سر نتراشید تا قربانی به جای خود برسد.

حُلقوم: نای. گلوگاه. «فَلَوْلَا إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ» (واقعه/ 83) تا وقتی که جان به گلوگاه برسد.

ح ل ل

حِلّ: روا بودن. حلال شدن. «کلُّ الطَّعَامِ کانَ حِ_لاًّ لِّبَنِی إِسْرَائِیلَ» (آل عمران/ 93) همة غذاها برای بنی اسرائیل حلال بود.

اِحلال: بیرون آمدن از احرام یا حرم. «وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُواْ» (مائده/ 2) وقتی که مُحِلّ شدید صید کنید.

حُلول: فرود آمدن. «فَیَحِلَّ عَلَیْکمْ غَضَبِی» (طه/ 81) خشم من بر شما فرود می آید.

حَلّ: گشوده شدن. «وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِّن لِّسَانِی» (طه/ 27) گره از زبانم بگشای.

حَلائل: جمع حلال. «وَحَلاَئِلُ أَبْنَائِکمُ» (نساء/ 23) و حلال شده های فرزندانتان.

ص:103

حَلال: مجاز و حلال. «وَلاَ یَحِلُّ لَهُنَّ أَن یَکتُمْنَ مَا خَلَقَ اللّهُ فِی أَرْحَامِهِنَّ» (بقره/ 228) جایز نیست که زنان آنچه را که در رحم دارند پنهان کنند. (منظور در حال عده است و یا پیش از طلاق اگر زن باردارد یا خون حیض یا پاک شده است باید بگوید و حال خودش را پنهان نکند.)

تَحِلّة: از حلّ گرفته شده: گشودن، حلال کردن با کفّاره دادن. «قَدْ فَرَضَ اللَّهُ لَکمْ تَحِلَّةَ أَیْمَانِکمْ» (تحریم/2) خداوند برای شما حلال بودن (راه) شکستن سوگند هایتان را (با کفّاره) معین ساخته است.

مَحِلّ: محل و مکان قربانی. «حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ» (بقره/196) تا آن که قربانی به محلّ ذبح خود برسد.

مُحِلّ: از حَلّ گرفته شده: حلال کننده. «غَیْرَ مُحِلِّی الصَّیْدِ» (مائده/1) در حالی که حلال کنندگان صید نباشند و در حال احرام صید را حلال ندانند.

ح ل م

حُلُم: خواب دیدن و صورتهای عالم رؤیا. زمان بالغ شدن کودک بواسطه خواب دیدن. جمع آن احلام است. «وَإِذَا بَلَغَ الْأَطْفَالُ مِنکمُ الْحُلُمَ فَلْیَسْتَأْذِنُوا» (نور/ 59) و وقتی که کودکان شما را بلوغ فرا رسد باید اجازه بگیرند. «قَالُواْ أَضْغَاثُ أَحْلاَمٍ» (یوسف/ 44) گفتند: اینها خوابهای آشفته است.

حلیم: یکی از نامهای زیبای خداوند است. «وَاللَّهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ» (بقره/ 226) و خداوند غفور و بردبار است.

اَحْلام: جمع حُلُم: رؤیاها. «قَالُوا أَضْغَاثُ أَحْلَامٍ» (یوسف/44) گفتند: این دسته ای از خواب های آشفته است.

ح ل ی

حِلیة: زیور و جمع آن حُلِّی است. «وَتَسْتَخْرِجُواْ مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَهَا» (نحل/ 14) و شما زیوری را از دریا به عنوان لباس استخراج می کنید. «مِنْ حُلِیِّهِمْ عِجْلًا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ» (اعراف/ 164) قوم موسی علیه السلام از زیورهای خویش گوساله ای ساختند که صدای گاو می داد.

ص:104

حُلّوُا: از حَلْی گرفته شده: زینت و زیور یافته اند. «وَحُلُّوا أَسَاوِرَ مِنْ فِضَّةٍ» (انسان/21) با دستبند هایی از نقره زینت و زیور یافته اند.

حُلِیّ: از حَلْی گرفته شده و جمع حِلْیَته است: زیور ها، نقره ها. «وَاتَّخَذَ قَوْمُ مُوسَی مِنْ بَعْدِهِ مِنْ حُلِیِّهِمْ عِجْلًا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ» (اعراف/148) قوم موسی پس از او از زیورهایشان گوساله ای ساختند که صدای گاو می داد.

ح م أ

حمأ: گل و لای و لجن. «وَلَقَدْ خَلَقْنَا الإِنسَانَ مِن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ» (حجر/ 26) و ما انسان را از گل بوی ناک آفریدیم.

حمئة: گل آلود. «وَجَدَهَا تَغْرُبُ فِی عَیْنٍ حَمِئَةٍ» (کهف/ 86) خورشید را دید که در چشمة آبی گل آلود فرو می رود.

ح م د

حمد: ستایش کردن. «الْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ» (حمد/ 1) ستایش مخصوص خداوند جهانیان است.

حمید: یکی از نامهای زیبای خدا. ستایش کرده شده برای کارهای نیکوی او. «فَإِنَّ اللّهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ» (ابراهیم/ 8) پس خداوند غنی و حمید است.

احمد: بسیار ستوده. از نامهای زیبای حضرت ختم الانبیاء صلی الله علیه و آله و سلم است. «وَمُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتِی مِن بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ» (صف/ 6) و من بشارت می دهم که پیامبری پس ازمن خواهد آمده که نام او احمد(1) است.

محمد: نام مشهور حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم که در چهار جای قرآن آمده است:

1. «وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ» (آل عمران/ 3) محمد نیست جز آنکه پیامبر ماست.

2. «مَّا کانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِّن رِّجَالِکمْ» (احزاب/ 40) محمد پدر هیچیک از مردان شما نیست.

3. «مُّحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ» (فتح/ 29) محمد رسول خداست.

4. «وَآمَنُوا بِمَا نُزِّلَ عَلَی مُحَمَّدٍ» (محمد/ 2) و ایمان آوردند بر آنچه بر محمد نازل شده است.

ص:105

ح م ر

حمرة: سرخی. احمر: سرخ که جمع آن حُمْر می باشد. «جُدَدٌ بِیضٌ وَحُمْرٌ» (فاطر/27) راههای سفید و سرخ.

حِمار: دراز گوش. الاغ و جمع آن حُمُر است و حَمیر اسم جمع می باشد. «مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوهَا کمَثَلِ الْحِمَارِ» (جمعه/ 5) مثال آنها که تورات را حمل می کنند، ولی آن را به کار نمی بندند مثال الاغ است. «کأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُّسْتَنفِرَةٌ» (مدثر/ 50) آنان چون الاغهایی فراری هستند. «وَالْخَیْلَ وَالْبِغَالَ وَالْحَمِیرَ لِتَرْکبُوهَا وَزِینَةً وَیَخْلُقُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ» (نحل/ 8) و اسب و استر و الاغ را خلق کردیم.

ح م ل

حَمْل: بار برداشتن. بار نهادن بر کسی. حمله کردن. «فَلَمَّا تَغَشَّاهَا حَمَلَتْ حَمْلًا خَفِیفًا» (اعراف/ 190) وقتی که با اودر آمیخت حمل خفیفی برداشت. «وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا» (احقاف/ 15) مدت حمل و شیردهی او سی ماه است. «فَمَثَلُهُ کمَثَلِ الْکلْبِ إِن تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکهُ یَلْهَث» (اعراف/ 176) مانند سگ که اگر بر او حمله کنی زبان بیرون می آورد و اگر او را به حال خویش رها کنی نیز زبان بیرون می آورد.

اَحمال: جمع حَمْل، بارها «وَأُوْلَاتُ الْأَحْمَالِ أَجَلُهُنَّ أَن یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ» (طلاق/ 4) عدّة زنان باردار و صاحبان حمل، زمانی است که بار خود را بگذارند و وضع حمل کنند.

حِمْل: مقدار باری را که چهار پا بتواند تحمل کند. «وَلِمَن جَاء بِهِ حِمْلُ بَعِیرٍ» (یوسف/ 72) و هر کس که پیمانه را بیاورد یک بار شتر غله به او می دهیم.

حَمّالة: مؤثت حمّال یعنی باربر. «وَامْرَأَتُهُ حَمَّالَةَ الْحَطَبِ» (مسد/ 4) و زنش هیزم کش بود.

اِحْتِمال: از حَمْل گرفته شده: به عهده گرفتن. «فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُبِینًا» (احزاب/58) پس بهتان و گناه آشکاری به عهده گرفتند.

تَحمیل: بارکردن: «رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ» (بقره/286) خداوندا، آن چه را که ما بر آن طاقت نداریم بر ما بار مکن.

حُمّل: بردوش گذاشته شد، حمل شد: «وَلَکنَّا حُمِّلْنَا أَوْزَارًا مِنْ زِینَةِ الْقَوْمِ» (طه/87) ولی بر دوش ما بارهای سنگین قوم گذارده شد.

ص:106

حامِل: به گردن گیرنده: «وَمَا هُمْ بِحَامِلِینَ مِنْ خَطَایَاهُمْ مِنْ شَیٍْ» (عنکبوت/8) و آنان هیچ یک از خطاهای شما را به گردن نمی گیرند.

حَمُولَة: از حَمل گرفته شده: شتر باربر. «وَمِنْ الْأَنْعَامِ حَمُولَةً وَفَرْشًا» (انعام/142) و چهارپایانی که بار می برند مثل شتر و گاو و اسب و قاطر و چهارپایانی که بار نمی برند.

ح م م

حمیم: آب گرم و جوشان. حامی و دوست و خویشاوند. «لَهُمْ شَرَابٌ مِّنْ حَمِیمٍ» (انعام/ 70) برای آنها نوشیدنی باشد از آب تافته و داغ. «و مَا لِلظَّالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ» (مؤمن/ 18) ظالمان دوست و حامی ندارند.

یحموم: دود گرم و سیاه. «وَظِلٍّ مِّن یَحْمُومٍ» (واقعه/ 43) و سایه ای از دود سیاه.

ح م ی

حامیة: به غایت گرم و سوزان. «نَارٌ حَامِیَةٌ» (قارعه/ 11) آتشی بی نهایت سوزان.

یحمی: تافته می شود. «یَوْمَ یُحْمَی عَلَیْهَا فِی نَارِ جَهَنَّمَ» (توبه/ 35) روزی که بر آن در آتش جهنم گداخته می شود.

حَمِیّة: تعصب بی جا. «إِذْ جَعَلَ الَّذِینَ کفَرُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْحَمِیَّةَ حَمِیَّةَ الْجَاهِلِیَّةِ» (فتح/ 46) آنگاه که قرار داد کافرانی را که در قلبهایشان تعصب بی جا است…

حام: از حَمی گرفته شده: شتر نر. «وَلَا حَامٍ» (مائده/103) و حام نیز حکمی خاص ندارد.

ح ن ث

حِنث: گناه، سوگند شکستن. «وَکانُوا یُصِرُّونَ عَلَی الْحِنثِ الْعَظِیمِ» (مریم/ 13) اصرار می کردند بر گناه بزرگ. «وَخُذْ بِیَدِک ضِغْثًا فَاضْرِب بِّهِ وَلَا تَحْنَثْ» (ص/ 44) و دسته ای از شاخه ها بدست بگیر و با آن بزن و سوگند خود را نشکن.

ح ن ج ر

حناجر: جمع حنجور به معنای حلق و گلوگاه است. «وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا» (احزاب/ 10) و جانها به حنجره و گلوگاه رسید.

ص:107

ح ن ذ

حنیذ: بریان. «فَمَا لَبِثَ أَن جَاء بِعِجْلٍ حَنِیذٍ» (هود/ 69) زمانی نگذشت که گوساله ای بریان آورد.

ح ن ف

حَنیف: مایل به دین درست. کسی که خدای یگانه را بدون شرک بپرستد و جمع آن حُنَفاء است. «وَأَنْ أَقِمْ وَجْهَک لِلدِّینِ حَنِیفاً» (یونس/ 105) چهره ی جان خود را به سمت دین حنیف کن. «حُنَفَاء لِلَّهِ» (حج/ 31) دین داران واقعی وموحدان راستین.

ح ن ک

حَنَک و احتَنَک: زمام او را در دست گرفت. «لأَحْتَنِکنَّ ذُرِّیَّتَهُ إَلاَّ قَلِیلاً» (اسراء/ 62) شیطان گفت: من بر ذریه آدم مستولی شوم.

ح ن ن

حَنان: رحمت و بخشایش. «وَحَنَاناً مِّن لَّدُنَّا» (مریم/ 13) او از طرف ما رحمت و بخشایش است.

حنین: جایی است نزدیک مکه از جانب طائف. «وَیَوْمَ حُنَیْنٍ» (توبه/ 25) و یاد بیاور روز جنگ حنین را.

ح و ب

حوب: گناه. «إِنَّهُ کانَ حُوبًا کبِیرًا» (نساء/ 2) به درستی که این عمل گناه بزرگی است.

ح و ت

حُوت: ماهی و جمع آن حیتان است. «وَلَا تَکنْ کصَاحِبِ الْحُوتِ» (قلم/ 48) مانند صاحب ماهی (یونس) نباش. «إِذْ تَأْتِیهِمْ حِیتَانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ» (اعراف/ 163) وقتی که ماهیان آنها در روز تعطیلی آنها می آمدند.

ح و ج

حاجَة: نیاز، خواسته. «إِلَّا حَاجَةً فِی نَفْسِ یَعْقُوبَ» (یوسف/68) جز آن که این یک خواسته روحی یعقوب بود.

ص:108

ح و ذ

استَحَوذَ: مسلط شد. چیره گردید. «اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطَانُ» (مجادله/ 19) شیطان بر آنها چیره گردید

ح و ر

حُور: زنان بهشتی. «حُورٌ مَّقْصُورَاتٌ فِی الْخِیَامِ» (رحمن/ 72) حوریانی(1) که در خیمه ها مستورند.

حَواری: هر یک از اصحاب خاص حضرت مسیح علیه السلام که جمع آن حواریون می باشد که مسیحیان آنها را 12 نفر دانسته و نامهای آنها در انجیل به این شرح است:

1. شمعون (بطرس) 2. اندریاس 3. یعقوب بن زبدی 4. یوحنا بن زبدی، 5. فیلپوس. 6. برتلما. 7. توما. 8. متّی. 9. یعقوب بن حلقالبی. 10. شمعون قنعنی. 11. یهودا اسخریوطی که خیانت کرد و از زمره ی حواریون خارج شد و به جای او پولس قرار گرفت. «وَإِذْ أَوْحَیْتُ إِلَی الْحَوَارِیِّینَ أَنْ آمِنُواْ بی وَبِرَسُولِی» (مائده/ 111) و من به حواریون وحی کردم که ایمان به من و پیامبرم بیاورید.

حارَ: از حَوْر گرفته شده: باز گردید. وَ «ظَنَّ أَنْ لَنْ یَحُورَ» (انشقاق/14) و گمان می کند که هرگز باز نمی گردد.

حاوَر: از حَوْر گرفته شده: گفتگو. «وَهُوَ یُحَاوِرُهُ» (کهف/34) در حالی که با او گفتگو می کرد.

ح و ش

حاشَ: منزّه است. «قُلْنَ حَاشَ لِلَّهِ» (یوسف/51) گفتند: منزه است خداوند.

ح و ط

محیط: از نامهای زیبای خداوند. «وَکانَ اللّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطًا» (نساء/ 108) و خداوند به آنجه که انجام می دهید محیط و داناست.

اَحاط: فرا گرفت. «إِنَّ رَبَّک أَحَاطَ بِالنَّاسِ» (اسراء/60) به راستی خدایت بر مردم احاطه دارد.

ص:109

اُحیط: از حَوْط گرفته شده: محاصره شدند. «وَظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِیطَ بِهِمْ» (یونس/22) و گمان کردند که در محاصره قرار گرفتند.

ح و ل

حَوْل: یکسال. و حولین تنثیه حول است. «وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلاَدَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ» (بقره/ 233) مادران باید فرزندان خود را تا دوسال کامل شیر دهند.

حَوْل: گرداگرد و پیرامون. «وَلِتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَی وَمَنْ حَوْلَهَا» (انعام/ 92) و بترسانی ام القری و مناطق اطراف را.

حالَ: از حَوْل گرفته شده: حائل شد. «وَحَالَ بَیْنَهُمَا الْمَوْجُ» (هود/43) پس موجی میان آن دو حائل شد.

تَحویل: تغییر و تبدیل. «فَلَا یَمْلِکونَ کشْفَ الضُّرِّ عَنکمْ وَلَا تَحْوِیلًا» (اسراء/56) نمی توانند از شما ضرری دفع کنند و یا تغییری ایجاد کنند.

ح ی ل

حَیلولة: حائل شدن. «وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ» (انفال/ 24) و بدانید که خداوند بین انسان و قلبش حائل می شود. (یعنی گاهی او را از اراده باز می دارد.)

حیلة: چاره اندیشی و تدبیر «لا یستطیعون حیلة» (نساء/ 92) راه چاره ای نمی دانند.

حِول: تغییر و انتقال. «لَا یَبْغُونَ عَنْهَا حِوَلًا» (کهف/ 10) از بهشت نمی خواهند منتقل شوند.

ح و ی

حَوایا. جمع حَویه به معنای روده گوسفند و گاو. «أَوِ الْحَوَایَا» (انعام/ 146) یا روده ها.

اَحْوی: سیاه و تیره. «فَجَعَلَهُ غُثَاءً أَحْوَی» (اعلی/5) پس آن را گیاهان خشکیده و سیاه و تیره قرار داد.

ح ی د

تحید: می گریزی. «ذَلِک مَا کنْتَ مِنْهُ تَحِیدُ» (ق/19) این همان است که تو از آن قبلاً می گریختی.

ص:110

ح ی ز

مُتَحَیّز: از حَوْز گرفته شده: موضع گیرنده، کسی که جای خود را عوض می کند. «أَوْ مُتَحَیِّزًا إِلَی فِئَةٍ» (انفال 16) یا به سوی گروهی موضع گرفته است.

ح ی ر

حَیْران: سرگشته. «فِی الْأَرْضِ حَیْرَانَ» (انعام/71) در زمین سرگشته اند.

ح ی ص

مَحیص: از حَیْص گرفته شده: راه نجات، گریزگاه. «مَا لَنَا مِنْ مَحِیصٍ» (ابراهیم/21) برای ما راه نجات و گریزگاهی وجود ندارد.

ح ی ف

یَحیف: از حَیْف گرفته شده: دامنگیر می شود. «أَمْ یَخَافُونَ أَنْ یَحِیفَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ» (نور/50) یا می ترسند که خداوند در داوری ستم کند و به یک طرف معین میل نماید؟

ح ی ق

یحیق: از حَیْق گرفته شده: دامنگیر می شود. «وَلَا یَحِیقُ الْمَکرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ» (فاطر/43) و نیرنگ زشت جز دامن صاحبش را نمی گیرد.

ح ی ض

مَحیض: حیض یعنی خون زنان در ایام عادت ماهانه که از رحم می آید. «وَیَسْأَلُونَک عَنِ الْمَحِیضِ» (بقره/ 222) از تو دربارة حیض می پرسند.

ح ی ن

حینَ: زمانی نامعیّن. «وَمَتَاعًا إِلَی حِینٍ» (بقره/36) و برخورداری است تا زمانی معیّن.

حینئذٍ: در آن هنگام. «وَأَنْتُمْ حِینَئِذٍ تَنظُرُونَ» (واقعه/84) و شما در آن هنگام نظاره می کنید.

ص:111

ح ی ی

حیّ: زنده و جمع آن احیاء و از نام های زیبای پروردگار است. «اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ» (بقره/ 256) جز خدای یکتا خدایی نیست، خدایی که زنده و قیوم است.

«وَجَعَلْنَا مِنْ الْمَاءِ کلَّ شَیٍْ حَیٍّ» (انبیاء/ 31) هر چیز زنده را از آب آفریدیم.

«وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْیَاءٌ» (آل عمران/ 169) و نگویید به کسانی که در راه خدا کشته شده اند. مرده اند بلکه زندگانند.

حیاة: زندگی و مَحیا نیز به همین معنی است. «وَقَالُوا مَا هِیَ إِلَّا حَیَاتُنَا الدُّنْیَا» (جاثیه/ 21) جز زندگی دنیوی دیگر زندگی و حیاتی نیست. «سَوَاء مَّحْیَاهُم وَمَمَاتُهُمْ» (جاثیه/ 21) زندگی و مرگ آنها یکسان است.

حیاة الدنیا: زندگی پست و مادی جسمانی. «إِنْ هِیَ إِلَّا حَیَاتُنَا الدُّنْیَا» (مؤمنون/ 37) این جز زندگی دنیوی نیست.

حَیَوان: زنده «وَإِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوَانُ» (عنکبوت/ 64) دار آخرت زنده است.

اِحیاء: زنده کردن، حیات بخشیدن. «فَأَحْیَاکمْ» (بقره/28) پس شما را زنده کرد و حیات بخشید.

حیّی: از حَیّ گرفته شده: دروغ گفتند، سلام گفتند. «وَإِذَا جَاءُوک حَیَّوْک بِمَا لَمْ یُحَیِّک بِهِ اللَّهُ» (مجادله/8) و وقتی که به سوی تو می آیند و سلامی می گویند که خداوند با آن تو را سلام نگفته است.

اِسْتِحْیا: از حَیّ گرفته شده: زنده گذاردن. «وَنَسْتَحْیِ نِسَاءَهُمْ» (اعراف/127) و زنان شما را زنده نگه می داریم.(1)

ح ی ا

استحیاء: شرمگین بودن. زنده گذاشتن. «فَجَاءتْهُ إِحْدَاهُمَا تَمْشِی عَلَی اسْتِحْیَاء» (قصص/ 25) دختر شعیب با شرم و حیاء راه می رفت. «إِنَّ اللَّهَ لاَ یَسْتَحْیِی أَن یَضْرِبَ مَثَلاً مَّا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا»

ص:112

(بقره/ 26) خداوند شرم ندارد از اینکه به پشه یا کمتر از آن مثال بزند. «وَیَسْتَحْیُونَ نِسَاءَکمْ» (اعراف/ 141) و زنان شما را زنده نگه می داشتند.

حیّة: مار. «فَإِذَا هِیَ حَیَّةٌ تَسْعَی» (طه/ 29) پس آن گاه ماری شتابان شد.

تحیّة: درود گفتن. «وَإِذَا حُیِّیتُمْ بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا» (نساء/ 88) و وقتی که شما را تحیّتی گویند، شما هم نیکوتر از آن تحیّت گویید.

یحیی: نام مبارک فرزند زکریا یکی از پیامبران بنی اسرائیل است و به زهد و عبادت مشهور. مادرش الیصابات (الیزابت) با مریم علیه السلام مادر حضرت مسیح علیهما السلام قرابت داشت. «یَا یَحْیَی خُذِ الْکتَابَ بِقُوَّةٍ» (مریم/ 12) ای یحیی کتاب را با نیرو بگیر.

نام حضرت یحیی علیه السلام در زبان عبری یوحانان بود، یعنی: خدای رحمت فرستد.

ص:113

ص:114

خَبَر: دانستن _ دانستنی. «سَآتِیکم مِّنْهَا بِخَبَرٍ» (نمل/ 7) بزودی برای شما خبری می آورم.

خَبیر: از نامهای زیبای خداوند است. «وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ» (ملک/ 13) و خداوند لطیف و خبیر است.

اَخبار: جمع خبر. «یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا» (زلزال/ 4) روز قیامت، زمین اخبار خود را می گوید.

خ ب ز

خُبز: نان. «أَحْمِلُ فَوْقَ رَأْسِی خُبْزاً» (یوسف/ 36) در خواب دیدم که طبقی از نان بر سر خود حمل می کنم.

خ ب ط

تَخَبُّط: تباه کردن عقل. ناقص کردن عقل. «الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنَ الْمَسِّ» (بقره/ 275) مانند کسی که شیطان زدگان و دیوانگان عقل او را تباه کرده اند (رباخوار بر می خیزد)

خ ب ل

خَبال: فساد و تباهی. «لاَ یَأْلُونَکمْ خَبَالاً» (آل عمران/ 118) در فاسد کردن شما کوتاهی نمی کنند.

خ ب و

خَبت: خاموش شدن. «کلَّمَا خَبَتْ زِدْنَاهُمْ سَعِیراً» (اسراء/ 97) هرگاه آتش خاموش شود ما بر افروخته شدن شعله ها می افزاییم.

خ ت ر

ختّار: خیانتکار. «إِلَّا کلُّ خَتَّارٍ کفُورٍ» (لقمان/ 32) مگر هر خیانتکار بسیار ناسپاس

خ ت م

خَتم: مهر نهادن. «خَتَمَ اللّهُ عَلَی قُلُوبِهمْ...» (بقره/ 7) خداوند بر دلهای آنها مهر نهاد.

مَختوم: سر به مهر. «یُسْقَوْنَ مِن رَّحِیقٍ مَّخْتُومٍ» (مطففین/ 25) از شرابی در ظرف سر به مهر به آنها می نوشانند.

خاتم: انگشتر و خاتِم: ختم کننده. «وَلَکن رَّسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِیِّینَ» (احزاب/ 40) ولی او پیامبر خدا و ختم کنندة پیامبران بود.

ص:116

خِتام: مُهْر. «خِتَامُهُ مِسْک» (مطففین/36) مُهر آن از مِشک است.

خ د د

خَدّ: رخساره. «لَا تُصَعِّرْ خَدَّک لِلنَّاسِ» (لقمان/ 18) روی مگردان بر مردم از روی تکبر و بی اعتنایی.

اَخُدُوُد: کانال و گودال. «قُتِلَ أَصْحَابُ الْأُخْدُودِ» (بروج/ 4) لعنت و تباهی باد بر اصحاب اخدود.(1)

خ د ع

خُدعه و مُخادَعه: فریب دادن. «یُخَادِعُونَ اللّهَ وَالَّذِینَ آمَنُوا» (بقره/ 9) (به گمان خود) خدا و مؤمنان را فریب می دهند.

خادِع: از خَدَعَ گرفته شده: فریب دهنده (از باب مفاعله است و به مفهوم افراط در خدعه است). «وَهُوَ خَادِعُهُمْ» (نساء/142) و خداوند نیز با آن ها به شدت نیرنگ و خدعه خواهد کرد.

خ د ن

خدن: دوست و رفیق و جمع آن اَخْدان است. «وَلاَ مُتَّخِذَاتِ أَخْدَانٍ» (نساء/ 25) و دوست معشوق نگیرند.

خ ذ ل

یَخذُلُ: خوار می کند، فرو می گذارد. «وَإِن یَخْذُلْکمْ فَمَن ذَا الَّذِی یَنصُرُکم» (آل عمران/ 160) اگر خداوند شما را فرو گذارد چه کسی شما را یاری می کند؟

خذلان: در اصطلاح علم کلام در مقابل توفیق الهی است.

خَذول: بسیار خوار کننده. «وَکانَ الشَّیْطَانُ لِلْإِنسَانِ خَذُولًا» (فرقان/29) و شیطان انسان را بسیار خوار می کند.

ص:117

مَخْذول: از خَذْل گرفته شده: زبون، خوار، بی یاور. «فَتَقْعُدَ مَذْمُومًا مَخْذُولًا» (اسراء.22) پس سرزنش شده و خوار و بی یاور خواهی نشست.

خ ر ب

خراب: ویران شدن. «سَعَی فِی خَرَابِهَا» (بقره/ 109) و در ویرانی آن بکوشد.

خ ر ج

خروج: بیرون رفتن. اخراج: بیرون کردن. «وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکبَرُ» (بقره/ 217) و بیرون کردن اهل آن از آن نیز بزرگ تر است. «فَقُل لَّن تَخْرُجُواْ مَعِیَ أَبَداً» (توبه/ 83) بگو که هرگز با من خارج نخواهید شد.

استخراج: بیرون آوردن. «ثُمَّ اسْتَخْرَجَهَا مِن وِعَاء أَخِیهِ» (یوسف/ 76) سپس آن را از بار برادرش بیرون آورد.

خَرج و خِراج: مالی که از منافع املاک(1) یا غیر آن بدست می آید که از خروج گرفته شده است. «فَهَلْ نَجْعَلُ لَک خَرْجًا» (کهف/ 94) آیا برای تو مالی قرار دهیم تا سدی بسازی.

«فَخَرَاجُ رَبِّک خَیْرٌ» (مؤمنون/ 72) و مال پروردگارت بهتر است.

مَخْرَج: محل خروج، گریزگاه، راه نجات. «وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا» (طلاق/2) و کسی که تقوای الهی پیشه کند، خداوند راه نجات برای او فراهم می کند.

مُخْرِج: بیرون کننده، فاش کننده. «وَاللَّهُ مُخْرِجٌ مَا کنتُمْ تَکتُمُونَ» (بقره/72) و خداوند آن چه را که کتمان می کنید، فاش می کند.

مُخْرَج: خارج کردن. «وَأَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ» (اسراء/80) و مرا خارج کن خارج کردنی راستین.

ص:118

خ ر د ل

خَردَل: دانه ای است معروف و بسیار ریز به رنگ سرخ مانند فلفل و چون کوفته شود زرد رنگ و بسیار تند است و اسفند معروف نوعی از انواع خردل است. «إِن تَک مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ» (لقمان/ 16) هر چند که به سنگینی یک دانه خردل، باشد.(1)

خ ر ر

خَرور: بر زمین افتادن. «وَخَرَّ موسَی صَعِقاً» (اعراف/ 143) موسی از هوش رفت و به زمین افتاد.

خ ر ص

خرص: به گمان و تخمین چیزی گفتن. «إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ» (زخرف/ 20) اینها به گمان خود سخن می گویند.

خَرّاص: از خَرْص گرفته شده: دروغگویی، تخمین زننده. «قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ» (الذاریات/10) مرگ بر تخمین زنندگان دروغگو.

خ ر ط م

خُرطُوم: بینی. «سَنَسِمُهُ عَلَی الْخُرْطُومِ» (قلم/ 16) بزودی داغ و نشانه ای بر بینی او می گذاریم.

خ ر ق

خَرق: دریدن و شکافتن، دروغ ساختن. «وَخَرَقُواْ لَهُ بَنِینَ وَبَنَاتٍ» (انعام/ 100) برای خدا پسران و دخترانی به دروغ ساختند و قائل شدند.

خ ز ن

خَزائن: جمع خَزانة یعنی محل نگهداری. «وَإِن مِّن شَیْءٍ إِلاَّ عِندَنَا خَزَائِنُهُ» (حجر/ 21) هیچ چیز نیست مگر آنکه خزانه های آن نزد ماست.

خازن: نگهبان. «وَمَا أَنتُمْ لَهُ بِخَازِنِینَ» (حجر/ 22) و شما نمی توانید آن را ذخیره کنید.

خزنة: جمع خازن، نگهبانان. «وقالوا لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ» (مؤمن/ 49) دوزخیان به نگهبانان جهنم می گویند…

ص:119

خ ز ی

خِزی: رسوایی. «لهُمْ فِی الدُّنْیَا خِزْیٌ» (بقره/ 114) و برای آنها در دنیا رسوایی است.

مُخْزی: از خِزْی گرفته شده: خوار کننده. «وَأَنَّ اللَّهَ مُخْزِی الْکافِرِینَ» (توبه/2) خداوند خوار کنندة کافران است.

خ س ء

خَسؤ: دور شدن و دور کردن. «قَالَ اخْسَؤُوا فِیهَا وَلَا تُکلِّمُونِ» (مؤمنون/ 108) دور شوید به سوی دوزخ و سخن نگویید.

خاسِئ: از خَسأ گرفته شده: سرافکنده و حیران. «یَنقَلِبْ إِلَیْک الْبَصَرُ خَاسِئًا» (ملک/4) چشم، ناکام و خسته (از یافتن عیب) به سوی تو باز می گردد.

خ س ر

خُسر: زیان. «إِنَّ الْإِنسَانَ لَفِی خُسْرٍ» (عصر/2) البته انسان در زیان است.

خاسِر: زیان دیده، کسی که چیزی را از دست می دهد. «أُوْلَئِک هُمْ الْخَاسِرُونَ» (بقره/27) آنان زیان دیدگان هستند.

خَسار: زیان. «وَلَا یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلَّا خَسَارًا» (اسراء/82) و ظالمان را جز خسارت و زیان نمی افزاید.

خُسران: زیان زدگی. «ذَلِک هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِینُ» (حج/11) آن زیان و خسارتی روشن است.

تَخسیر: از خُسر گرفته شده: زیان رساندن، هلاک کردن. «فَمَا تَزِیدُونَنِی غَیْرَ تَخْسِیرٍ» (هود/63) پس جز زیان خسارت به من نمی افزایید.

اَخْسَر: زیان بارتر، بازندة اصلی. «فَجَعَلْنَاهُمْ الْأَخْسَرِینَ» (انبیا/70) پس آن ها را بازندگان اصلی و زیانبارترین افراد قرار دادیم.

مُخْسِر: از خُسْر گرفته شده: کم فروش. «وَلَا تَکونُوا مِنْ الْمُخْسِرِینَ» (شعرا/181) و از کم فروشان مباشید.

خ س ف

خَسف: به زمین فرو رفتن. به زمین فرو بردن. (هم لازم و هم متّعدی است.)

ص:120

«خَسَفْنَا بِهِ وَبِدَارِهِ الْأَرْضَ» (قصص/ 81) او و خانه اش را به زمین فرو بردیم. «وَخَسَفَ الْقَمَرُ» (قصص/ 82) و ماه تاریک شود و منخسف گردد.

خ ش ب

خُشُب: جمع خَشَب، چوب ها. «کأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُّسَنَّدَةٌ» (منافقون/ 4) گویی منافقان چوبهایی بر هم نهاده اند.

خ ش ع

خُشُوع: فروتنی. «الَّذِینَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ» (مؤمنون/ 2) کسانی که در نماز خود فروتن هستند.

خاشع: فروتن و جمع مذکر آن خاشعین و جمع مؤنث آن خاشعات است. «وَالْخَاشِعِینَ وَالْخَاشِعَاتِ» (احزاب/ 35) مردان و زنان خاشع.

خ ش ی

خَشیة: ترسیدن. «وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللّهِ» (بقره/ 74) برخی از سنگها از خشیت الهی سقوط می کنند.

خُشَّع: جمع خاشِع: فرو افتاده، خوار و ذلیل. «خُشَّعًا أَبْصَارُهُمْ» (قمر/7) در حالی که چشمانشان فرو شکسته است.

خ ص ص

یختص: اختصاص می دهد. «یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَن یَشَاء» (بقره/ 105) خداوند هر کس را که بخواهد رحمتش را به او اختصاص می دهد.(1)

خاصة: ویژه و مخصوص. «وَاتَّقُواْ فِتْنَةً لاَّ تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُواْ مِنکمْ خَآصَّةً» (انفال/ 25) بترسید از فتنه ای که اگر آمد تنها دامن ظالمان را نمی گیرد (بلکه فراگیر است)

خَصاصة: نیاز شدید و مستمندی. «وَلَوْ کانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ» (حشر/ 9) هرچند که خود بدان نیازمند بودند.

ص:121

خ ص ف

خَصف: به هم چسباندن و پیوستن. «وَطَفِقَا یَخْصِفَانِ عَلَیْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّةِ» (اعراف/ 22) آدم و حوا علیه السلام شروع به چسباندن برگ درختان بهشت به خود کردند (تا عورتشان پیدا نباشد).

خ ص م

خَصم: دشمن. «وَهَلْ أَتَاک نَبَأُ الْخَصْمِ» (ص/ 21) آیا داستان دشمن را نشنیده ای؟

خِصام جمع خَصِم و خَصیم: دشمن. «وَهُوَ فِی الْخِصَامِ غَیْرُ مُبِینٍ» (زخرف/ 18) او نمی تواند در گفتار جواب دشمن ها را بدهد.

تَخاصُم: از خَصْم گرفته شده: ستیزه و پرخاش. «إِنَّ ذَلِک لَحَقٌّ تَخَاصُمُ أَهْلِ النَّارِ» (ص/64) این جدال و ستیزه جویی اهل جهنم یک واقعیت است.

خَصِم: از خصْم گرفته شده: دشمن سخت. «بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ» (زخرف/58) بلکه آنان دشمنانی سخت و مجادله گر هستند.

اِخْتِصام: از خصْم گرفته شده: جدال و نزاع. «عِنْدَ رَبِّکمْ تَخْتَصِمُونَ» (زمر/31) و شما نزد پروردگارتان جدال و نزاع می کنید.

یَخِصّمُون: از خَصْم گرفته شده: جدال و کشمکش می کنند. «وَهُمْ یَخِصِّمُونَ» (یس/49) و آن ها جدال و کشمکش می کنند.

خ ض د

مَخضُود: از درخت جدا شده، خم شده. «فِی سِدْرٍ مَّخْضُودٍ» (واقعه/ 28) سدری که خارش از آن جدا شده و یا آنقدر بار دارد که شاخه اش دو تا گردیده است.

خ ض ر

خَضِر: سبزی. اَخضَر: سبز. خُضر: جمع اَخضَر و خَضراء است. «فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِرًا» (انعام/ 99) ما بواسطه ی آب از زمین سبزی رویاندیم.

«جَعَلَ لَکم مِّنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ نَارًا» (یس/ 80) خدایی که برای شما از درخت سبز آتش خلق کرد. «وَیَلْبَسُونَ ثِیَابًا خُضْرًا» (کهف/ 31) و می پوشند لباس سبز رنگ.

ص:122

مُخْضَرًّة: از خَضِرَ گرفته شده: سبز و خرم شده. «فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً» (حج/63) پس زمین سبز و خرّم می شود.

خ ض ع

خُضوع: نرمی نمودن«. فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ» (احزاب/ 32) پس نباید زنان در گفتار خود نرمی داشته باشند. (تا مبادا آنکه دلش مریض است وسوسه شود.)

خ ط ی

خَطا: نادرست وضد صواب. خَطَأ: گناه غیر عمدی. خِطأ: گناه عمدی. «وَمَن قَتَلَ مُؤْمِنًا خَطَئًا فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ» (نساء/ 92) و هرکس که مؤمنی را از روی خطا (غیر عمدی) بکشد باید بنده ای آزاد کند. «إنَّ قَتْلَهُمْ کانَ خِطْءاً کبِیراً» (اسراء/ 31) بدرستی که کشتن اولاد، گناهی بزرگ است.

خطیئة: گناه عمدی که جمع آن خطایا است. «وَمَن یَکسِبْ خَطِیئَةً أَوْ إِثْمًا» (نساء/ 112) هرکس که خطیئه ای کند و یا گناهی «نَّغْفِرْ لَکمْ خَطَایَاکمْ» (بقره/ 58) خطاهای شما را می آمرزیم.

خاطئة: مصدر است به معنای خطا کردن. «وَالْمُؤْتَفِکاتُ بِالْخَاطِئَةِ» (حاقة/ 9) و مؤتفکات هم به خطاکاری برخاستند.

اَخْطأََ: از خَطَأَ گرفته شده: خطا و گناه کرد. «أَوْ أَخْطَأْنَا» (بقره/286) یا این که خطا کردیم.

خ ط ب

خِطاب: سخن گفتن با کسی«. وَعَزَّنِی فِی الْخِطَابِ» (ص/ 23) و مرا در گفتگو مغلوب کرد.

خَطب: کار و حال. «فَمَا خَطْبُکمْ أَیُّهَا الْمُرْسَلُونَ» (حجر/ 57) ای پیامبران کار شما چیست؟

خِطبة: خواستگاری. «وَلَا جُنَاحَ عَلَیْکمْ فِیمَا عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَاءِ» (بقره/ 235) اگر به کنایه خواستگاری کنید اشکال ندارد.

تَخاطُب: از خَطْب گرفته شده: سخن گفتن. «وَلَا تُخَاطِبْنِی فِی الَّذِینَ ظَلَمُوا» (هود/37) در رابطه با ظالمان با من سخن نگو.

خ ط ط

خَطّ: نوشتن. «وَلَا تَخُطُّهُ بِیَمِینِک» (عنکبوت/ 48) تو با دست خود چیزی نمی نوشتی.

ص:123

خ ط ف

خَطفَة: ربودن. تَخَطّّف نیز به همین معنا است. «إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ» (صافات/ 10) مگر کسی که او را تیرشهاب برباید. «فَتَخْطَفُهُ الطَّیْرُ» (حج/ 31) پس او را پرنده ای برباید.

خ ط و

خُطَوات: جمع خُطْوة به معنای گامها. «لاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ» (بقره/ 167) از گامهای شیطان پیروی نکنید.

خ ف ت

تَخافُت و مُخافَتَه: آهسته سخن گفتن. «وَلاَ تُخَافِتْ بِهَا» (اسراء/ 110) نه بلند نماز بخوان و نه آهسته.

خ ف ض

خفض: فرود آوردن، در مقابل رفع.

خفض جناح: بال خود را پهن کردن، کنایه از تواضع. «وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ» (اسراء/ 24) بال خود را در مقابل پدر و مادرت پهن کن و فرود بیاور.

خافِض: پایین آورنده، خوار کننده. «خَافِضَةٌ رَافِعَةٌ» (واقعه/3) قیامت انسان هایی را خوار می کند و انسان هایی را بالا می برد.

خ ف ف

خَفَّ: سبک شدن. «وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ» (اعراف/ 9) هرکس که میزانهای اعمالش سبک باشد.

استخفاف: سبک شمردن، سبک یافتن. «فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ» (زخرف/ 54) فرعون قوم خود را سبک شمرد.

خِفاف: جمع خفیف یعنی سبک. «انفِرُوا خِفَافًا وَثِقَالًا» (توبه/ 44) کوچ کنید سبک یا سنگین.

خ ف ی

خافیة و خفی: پنهان. «تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَخُفْیَةً» (انعام/ 63) خداوند را از روی تضرّع و پنهانی می خوانید.

خافیة: پنهانی. «لَا تَخْفَی مِنکمْ خَافِیَةٌ» (حاقه/ 18) هیچ چیز از شما پنهان نماند.

ص:124

استخفاء: پنهان کردن. «یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ» (نساء/ 108) از مردم پنهان کاری و شرم می کنند.

خ ل د

خلد: جاودانگی. «وَمَا جَعَلْنَا لِبَشَرٍ مِّن قَبْلِک الْخُلْدَ» (انبیاء/ 34) برای هیچ بشری مقرر نکردیم که جاودان بماند.

خالد: جاودانه. «کمَنْ هُوَ خَالِدٌ فِی النَّارِ» (محمد/ 15) مثل کسی که در آتش جاودانه است.

اخلاد: همواره باقی نگه داشتن. «یَحْسَبُ أَنَّ مَالَهُ أَخْلَدَهُ» (همزه/ 3) می پندارد که می تواند مال او، وی را همواره باقی بدارد.

خُلُود: جاودانگی. «ذَلِک یَوْمُ الْخُلُودِ» (ق/34) آن روز، روز جاودانگی است.

مُخَلَّد: ماندگار، همیشه جوان. «وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ» (واقعه/17) جوانانی همیشه جوان و ماندگار.

خ ل ص

مُخلِصَ: پاک کننده و در قرآن همیشه منسوب به دین است. «مُخْلِصاً لَّهُ الدِّینَ» (زمر/ 4) دین خود را خالص گردان.

مُخلَصَ: پاک شده. «إِنَّهُ کانَ مُخْلَصًا» (مریم/ 51) او پیامبری پاک شده بود.

خَلَص: کنار رفت. «خَلَصُواْ نَجِیّاً» (یوسف/ 80) برادران یوسف مشورت کنان به کناری رفتند.

اَخلَصَ: خالص گردانید. «إِنَّا أَخْلَصْنَاهُم بِخَالِصَةٍ ذِکرَی الدَّارِ» (ص/ 46) ما آنها را به خلوص یاد آخرت خالص گردانیدیم.

خالِصة: مصدر و به معنای خلوص است. «خَالِصَةً لَّک» (احزاب/ 50) خالص و مخصوص تو است.

استخلاص: از خَلَصَ گرفته شده: مقرّب و خالص. «أَسْتَخْلِصْهُ لِنَفْسِی» (یوسف/54) او را برای خودم خالص و مقرب گردانم.

خ ل ط

خَلط: آمیختن. «خَلَطُواْ عَمَلاً صَالِحاً وَآخَرَ سَیِّئا» (توبه/ 102) کار نیک و بد را به هم آمیختند.

اختلاط: آمیختن. «أَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ» (انعام/ 146) یا چربی که بر گرد استخوان، با آن آمیخته است.

ص:125

خُلَطاء: جمع خَلیط: شریکان، همکاران. «وَإِنَّ کثِیرًا مِنْ الْخُلَطَاءِ لَیَبْغِی بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ» (ص/24) و بسیاری از شریکان به همدیگر ستم می کنند.

خ ل ع

خَلع: بیرون آوردن«. فَاخْلَعْ نَعْلَیْک» (طه/ 12) نعلین (کفش) خود را بیرون آور.

خ ل ف

خلیفه: جانشین. خلافت: جانشینی. «إِنِّی جَاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً» (بقره/ 29) من در زمین حانشینی قرار می دهم.

استخلاف: جانشین کردن. «کمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ» (نور/ 55) چنانکه پیشینیان شما را جانشین افراد قبل قرار داد.

خوالف: جمع خالف و خالفة یعنی تخلف کننده. خالفة: زن خانه نشین که به جنگ نمی رود. «رَضُواْ بِأَن یَکونُواْ مَعَ الْخَوَالِفِ» (توبه/ 87) راضی شدند که با تخلف کنندگان باشند.

اِخلاف: خلف وعده کردن، عوض دادن «فَأَخْلَفْتُم مَّوْعِدِی» (طه/ 86) پس خلف وعدة من کردید.

اختلاف: موافق نبودن، گوناگون شدن، آمد و رفت کردن. «وَلَوْ کانَ مِنْ عِندِ غَیْرِ اللّهِ لَوَجَدُواْ فِیهِ اخْتِلاَفًا کثِیرًا» (نساء/ 82) و اگر قرآن از طرف خداوند نبود در آن اختلاف فراوان می یافتند.

مختلف: دگرگون. «مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهَا» (فاطر/ 27) رنگهایش گوناگون است.

خُلَفاء: جمع خلیفة است. «جَعَلَکمْ خُلَفَاء مِن بَعْدِ قَوْمِ» (اعراف/ 69) شما را پس از قوم نوح، جانشین آنها کرد.

خَلف: پشت که غالبا با (مابین ایدی) یعنی پیش رو، استعمال می شود و کنایه از جمیع جهات است. «وَلَا مِنْ خَلْفِهِ» (فصلت/ 42) در قرآن هیچ شبهه ای از جهت پشت سر و جلو رو یعنی همه جهات نیست.

تَخَلُّف: از خَلْف گرفته شده: عقب ماندن، جا ماندن. «أَنْ یَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ» (توبه/120) که تخلف کنند و از پیامبر جا بمانند.

خِلاف: پشت سر، پس از کسی. «وَإِذًا لَا یَلْبَثُونَ خِلَافَک إِلَّا قَلِیلًا» (اسراء/76) در این هنگام پس از تو اندکی درنگ نمی کنند.

ص:126

خِلْفَة: جانشین، در پی یکدیگر. «وَهُوَ الَّذِی جَعَلَ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ خِلْفَةً» (فرقان/62) خداوند شب و روز را جانشین یکدیگر قرار داد.

خ ل ق

خَلق: اندازه کردن، آفریدن. «أَعْطَی کلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَی» (طه/ 50) اندازه ی مناسب هر چیز را به او داد و آن را هدایت کرد.

خالق: از نامهای زیبای خداوند. «قُلِ اللّهُ خَالِقُ کلِّ شَیْءٍ» (رعد/ 16) بگو خداوند خالق همه چیز است.

خُلُق: خوی. «إِنَّک لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ» (قلم/ 4) تو دارای خوی بزرگی هستی.

خَلاق: نصیب و بهره. «لاَ خَلاَقَ لَهُمْ فِی الآخِرَةِ» (آل عمران/ 77) در آخرت نصیبی ندارند.

اختلاق: دروغ ساختن. «إِنْ هَذَا إِلَّا اخْتِلَاقٌ» (ص/ 7) این جز یک دروغ نیست.

مُخَلَّقَة: از خَلْق گرفته شده: شکل و ترکیب یافته. «مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَغَیْرِ مُخَلَّقَةٍ» (حج/5) از خونی ترکیب یافته و شکل گرفته و شکل نگرفته.

خ ل ل

خِلال: دوستی و میانه هر چیز. «ولأَوْضَعُواْ خِلاَلَکمْ» (توبه/ 47) میان شما سخن چینی می کنند و دوستی را به هم بزنند.

خُلَّة: دوستی صمیمانه. «یَوْمٌ لَا بَیْعٌ فِیهِ وَلَا خُلَّةٌ» (بقره/254) روزی که در آن نه خرید و فروش است و نه دوستی صمیمانه.

خَلیل: دوست، دوستی که نیاز شدید دارد و به غیر دوست رو نمی کند. «وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلًا» (نساء/125) و خداوند ابراهیم را دوست خود انتخاب کرد.

اَخِلّاء: جمع خلیل: دوستان و رفقا. «الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ» (زخرف/67) آن روز دوستان با یکدیگر دشمن می شوند.

خ ل و

خِلو: خالی شدن، خالی کردن. «فَخَلُّوا سَبِیلَهُمْ» (توبه/ 9) پس را ه آنها را خالی کنید و باز گذارید.

ص:127

تَخلّی: خالی شدن. «وَأَلْقَتْ مَا فِیهَا وَتَخَلَّتْ» (انشقاق/ 4) و زمین آنچه که در خود داشت بیرون افکند و خالی شد.

خَلا: از خَلَوَ گرفته شده: خلوت کرد. «وَإِذَا خَلَا بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ» (بقره/76) و وقتی که برخی از آن ها با برخی خلوت کردند.

خَلا: زیست کرد، به سر برد. «وَإِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خلَا فِیهَا نَذِیرٌ» (فاطر/24) و هیچ امتی نیست مگر آن که در میان آنها هشدار دهنده ای زیست کرده و به سر برده است.

خالیة: گذشته، زمان های پیش. «بِمَا أَسْلَفْتُمْ فِی الْأَیَّامِ الْخَالِیَةِ» (حاقه/24) به واسطة آن چه در زمان های گذشته انجام دادید و پیش فرستادید.

خ م د

خامد: خاموش و آرام. «فَإِذَا هُمْ خَامِدُونَ» (یس/ 29) در اینحال آنها آرام و خاموش شدند.

خ م ر

خَمر: شراب. هر نوشیدنی مست کننده. «یَسْأَلُونَک عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ» (بقره/ 219) از تو راجع به شراب و قمار می پرسند.

خُمُر: جمع خِمار یعنی پوشش سر. «وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَی جُیُوبِهِنَّ» (نور/ 31) زنان باید پوششهای سر خود را به گریبانهایشان بچسبانند. (دستور حجاب به زنان مسلمان است.)

خ م س

خمس و خمسة: پنج. «یُمْدِدْکمْ رَبُّکمْ بِخَمْسَةِ آلَافٍ مِنْ الْمَلَائِکةِ مُسَوِّمِینَ» (آل عمران/ 121) شما را به وسیله پنج هزار فرشته علامت دار کمک کرد.

خُمُس: یک پنجم، «فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ» (انفال/ 41) هر چه بدست آورید یک پنجم آن مال خداست و…

خامسة: پنجم: «وَالْخَامِسَةُ أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَیْهِ إِن کانَ مِنَ الْکاذِبِینَ وَیَدْرَأُ» (نور/ 7) و پنجم آنکه لعنت بر دروغگویان باد.

خمسین: پنجاه. «فَلَبِثَ فِیهِمْ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عَاماً» (عنکبوت/ 14) پس حضرت نوح علیه السلام در میان قوم خود هزار سال مگر 50 سال (یعنی 950 سال) درنگ کرد.

ص:128

خ م ص

مَخمَصَة: گرسنگی. «فَمَنِ اضْطُرَّ فِی مَخْمَصَةٍ» (مائده/ 3) هرگاه کسی در زمان گرسنگی به اضطرار بیفتد.

خ م ط

خَمط: بدطعم و نامطبوع. «جَنَّتَیْنِ ذَوَاتَی أُکلٍ خَمْطٍ» (سبأ/ 16) دو باغ که دارای خوراکی های بدطعم بودند.

خ ن ز ر

خِنزیر: خوک. «وَلَحْمَ الْخِنزِیرِ» (بقره/173) و گوشت خوک را (حرام کرده است)

خَنازیر: جمع خِنزیر: خوک ها. «وَجَعَلَ مِنْهُمْ الْقِرَدَةَ وَالْخَنَازِیرَ» (مائده/60) و از شما برخی را به صورت میمون و خوک قرار داد.

خ ن س

خنّاس: بسیار پنهان. «مِن شَرِّ الْوَسْوَاسِ الْخَنَّاسِ» (ناس/ 4) از شر وسوسه بسیار پنهانی.

خُنّس: واپس گراها. «فَلَا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ» (تکویر/ 15) سوگند به ستارگانی که رجعت می کنند.

خ ن ق

مُنْخَنَقَة: حیوانی را که خفه کنند و خون از تن آن بیرون نیاید. «وَالْمُنْخَنِقَةُ» (مائده/ 3) و حیوان خفه.

خ  و ر

خُوار: بانگ گاو. «عِجْلاً جَسَداً لَّهُ خُوَارٌ» (اعراف/ 148) پیکر گوساله ای را ساخت که صدای گاو می داد.

خ و ض

خَوض: فرو رفتن در چیزی، به باطل مشورت کردن. «الَّذِینَ هُمْ فِی خَوْضٍ یَلْعَبُونَ» (طور/ 12) آنها در باطل خود فرو رفته اند.

ص:129

خائض: از خَوْض گرفته شده: یاوه گو و باطل پیشه. «وَکنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخَائِضِینَ» (مدثر/45) و ما همراه یاوه گویان در باطل فرو می رفتیم.

خ و ف

خَوف و خیفَة: ترس. «فَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ» (بقره/ 38) پس بر آنان خوف و ترسی نیست. «وَاذْکر رَّبَّک فِی نَفْسِک تَضَرُّعاً وَخِیفَةً» (اعراف/ 205) و خدایت را در نهان خود با تضرع و پنهانی یاد کن.

تَخْویف: بیم دادن. «وَمَا نُرْسِلُ بِالْآیَاتِ إِلَّا تَخْوِیفًا» (اسراء/59) و ما معجزات را جز برای بیم دادن نمی فرستیم.

تَخَوّفْ: بیم و هراس، کم و کاست در اولاد. «أَوْ یَأْخُذَهُمْ عَلَی تَخَوُّفٍ» (نحل/47) یا این که آن ها را به تدریج و در حال خوف و هراس (از آمدن بلا) بگیرد.

خ و ل

تخویل: بسیار نعمت دادن. «وَتَرَکتُم مَّا خَوَّلْنَاکمْ» (انعام/ 94) و شما رها کردید نعمت های فراوانی را که به شما داده بودیم.

خال: برادر مادر. دایی که جمع آن اَخوال است. «وَأَخَوَالُکم» (نساء/ 23) و دایی هایتان.

خالة: خواهر مادر. خاله که جمع آن خالات است. «أَوْ بُیُوتِ خَالَاتِکمْ» (نور/ 61) و یا خانه های خاله هایتان.

خ و ن

خَون و خِیانة: بی وفایی و خیانت کردن. «وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِن قَوْمٍ خِیَانَةً» (انفال/ 58) و یا می ترسید از خیانت گروهی.

تختانون: خیانت می کنید. «عَلِمَ اللّهُ أَنَّکمْ کنتُمْ تَخْتانُونَ أَنفُسَکمْ» (بقره/ 187) خدا می داند که شما به خود خیانت می کنید.

خائنة: مؤنث خائن است. «یَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْیُنِ» (غافر/ 19) خداوند نگاه خیانت آمیز چشم را می داند.

خَوّان: از خَوْن گرفته شده: بسیار خائن. «إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ کلَّ خَوَّانٍ کفُورٍ» (حج/38) خداوند دوست ندارد، خیانت پیشه و ناسپاس را.

ص:130

خ و ی

خاویة: افتاده و خالی. «وَهِیَ خَاوِیَةٌ عَلَی عُرُوشِهَا» (بقره/ 259) افتاده بر پایه ها و ستونهایش، (یعنی ویران شده بود.)

خ ی ب

خیبة: ناامیدی و زیانکاری. «وَخَابَ کلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ» (ابراهیم/ 15) و هر جبار سرکش زیانکار شد.

خائب: زیانکار، ناامید. «فَیَنقَلِبُواْ خَآئِبِینَ» (آل عمران/ 127) پس ناامید باز می گردند.

خ ی ر

خَیر: نیکی و مجازاً به معنای مال استعمال شده است. البته خیر گاهی به معنای خوبی است مثل: «یُؤتِی الْحِکمَةَ مَن یَشَاء وَمَن یُؤْتَ الْحِکمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْرًا کثِیرًا» (بقره/ 269) هرکس را که حکمت دهند خیر فراوان داده اند. و گاهی به معنای خوبتر یعنی صفت تفضیلی است مثل: «وَالْآخِرَةُ خَیْرٌ وَأَبْقَی» (اعلی/ 17) اگر روزه بگیرید بهتر است.

«وَمَن تَطَوَّعَ خَیْرًا» (بقره/ 158) و کسی که در راه خیر داوطلبانه بشتابند.

«إِنْ تَرَک خَیْرًا الْوَصِیَّةُ» (نساء/ 18) اگر کسی از خود مالی بگذارد باید وصیت کند.

اَخیار: جمع خیّر یعنی نیکوکاران. «وَإِنَّهُمْ عِندَنَا لَمِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیَارِ» (ص/ 47) و آنان نزد ما از برگزیدگان نیک بودند.

خِیَرَة: اختیار. «وَیَخْتَارُ مَا کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ» (قصص/ 68) و برگزیند چیزی را که دیگران را هیچ اختیاری نیست.

تخیّر: گزینش. «وَفَاکهَةٍ مِّمَّا یَتَخَیَّرُونَ» (واقعه/ 20) و میوه از آنچه که بر می گزینند و انتخاب می کنند.

اِختیار: از خَیْر گرفته شده: برگزیدن، اختیار کردن. «وَاخْتَارَ مُوسَی قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلًا» (اعراف/155) و موسی هفتاد مرد از قوم خود را برگزید.

تَخَیُّر: از خَیْر گرفته شده: اختیار و انتخاب. «إِنَّ لَکمْ فِیهِ لَمَا یَتَخَیَّرُونَ» (قلم/38) که هر چه را که انتخاب کنید مال شما باشد؟

خَیْرات: جمع خَیْر: نیکی ها. «فَاسْتَبِقُوا الْخَیْرَاتِ» (بقره/148) پس برای انجام نیکی ها از یکدیگر سبقت بگیرید.

ص:131

خ ی ط

خیط: ریسمان. «حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکمُ الْخَیْطُ الأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الأَسْوَدِ مِنْ الْفَجْرِ» (بقره/ 187) تا آنگاه که ریسمان سفید از ریسمان سیاه متمایز گردد از سپیده ی صبح. چرا که سپیده ی صادق مانند ریسمان و نخی سفید است که بر کرانه افق پدیدار می گردرد.

خِیاط: سوزن. «حَتَّی یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِیَاطِ» (اعراف/ 40) تا آنکه شتر (یا طناب کشتی) در سوراخ سوزن فرو رود.

خ ی م

خِیام: جمع خَیْمة: خیمه ها، بارگاه ها. «حُورٌ مَقْصُورَاتٌ فِی الْخِیَامِ» (رحمن/72) حوریانی پرده نشین که در خیمه ها به سر می برند.

خ ی ل

مُخْتال: از خَیْل گرفته شده: خود خواه، متکبر. «وَاللَّهُ لَا یُحِبُّ کلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ» (حدید/23) و خداوند دوست ندارد هر انسان خودخواه فخر فروش را.

خَیل: اسب. «وَالْخَیْلَ وَالْبِغَالَ» (نحل/ 8) و اسب و استر را آفرید. و نیز به معنای سواره است. «وَأَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِک وَرَجِلِک» (اسراء/ 66) گرد آور بر فرزاندن آدم سواره و پیاده ات را.

تَخَیُّل: به نظر آمدن. «یُخَیَّلُ إِلَیْهِ مِن سِحْرِهِمْ أَنَّهَا تَسْعَی» (طه/ 66) و به نظر می آمد که عصاها و طنابها به خاطر سحر آنها حرکت می کنند.

ص:132

د ب ر

تدبیر: صلاح اندیشیدن کار برای عاقبت. «یُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاء إِلَی الْأَرْضِ» (سجده/ 5) خداوند کارهای جهان را از آسمان تدبیر می کند و به زمین می فرستد.

تدبّر: نظر در عواقب امور و رموز آن. «أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ» (نساء/ 7) آیا در قرآن تدبر نمی کنند؟

اِدبار: پشت کردن. «وَإِدْبَارَ النُّجُومِ» (طور/ 49) بعد از نیمه شب که ستارگان پشت می کنند.

اَدبار: پشت ها. «یُوَلُّوکمُ الأَدُبَارَ» (آل عمران/ 111) به شما پشت کرده و فرار می کنند.

دابر: دنباله. «وَیَقْطَعَ دَابِرَ الْکافِرِینَ» (انفال/ 7) دنباله ی کافران را ببرد.

دُبُر: پشت. «وَقَدَّتْ قَمِیصَهُ مِنْ دُبُرٍ» (یوسف/25) و پیراهنش از پشت پاره شد.

د ث ر

مُدَّثِّر: گلیم به خود پیچیده. «یَا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ» (مدثر/ 1) ای گلیم به خود پیچیده.

د ح ر

دُحُور: راندن و دور کردن. «دُحُوراً وَلَهُمْ عَذَابٌ وَاصِبٌ» (صافات/ 9) به قهر برانندشان و برای آنها عذابی دائم است.

مَدْحور: از دَحْر گرفته شده: رانده شده با خواری و ذلت. «قَالَ اخْرُجْ مِنْهَا مَذْءُومًا مَدْحُورًا» (اعراف/18) گفت: از بهشت خارج شد و در حالی که سرزنش شده و خوار و خفیف هستی.

د ح ض

اِدحاض: لغزانیدن و انداختن. «فَکانَ مِنْ الْمُدْحَضِینَ» (صافات/ 141) پس به دریا افکنده شد.

داحِض: از دَحْض گرفته شده: زایل و باطل. «حُجَّتُهُمْ دَاحِضَةٌ» (شوری/16) دلیل آن ها زایل و باطل است.

د ح و

دَحی: گسترانید. «وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِک دَحَاهَا» (نازعات/ 30) زمین را پس از آن گسترانید.

ص:134

د خ ر

داخِر: ذلیل و خوار. «وَهُمْ دَاخِرُونَ» (نحل/ 48) و در حالیکه خوار و ذلیل می باشند.

تَدَخُّر: اندوخته کردن. «وَمَا تَدَّخِرُونَ»(1) (آل عمران/ 49) می دانم آنچه را که شما ذخیره می کنید.

د خ ل

داخل: وارد شده. «فَإِن یَخْرُجُواْ مِنْهَا فَإِنَّا دَاخِلُونَ» (مائده/ 22) اگر آنها خارج شوند، ما وارد می شویم.

دَخَل: حیله و غش. «تَتَّخِذُونَ أَیْمَانَکمْ دَخَلاً بَیْنَکمْ» (نحل/ 92) شما سوگندهایتان را دستاویز مکر و حیله قرار می دهید.

اِدْخال: داخل کردن، وارد کردن. «وَأَدْخِلْنِی بِرَحْمَتِک» (نمل/19) و مرا در رحمت خود داخل کن.

مُدْخَل: داخل کردن. «وَقُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ» (اسراء/80) و بگو خدایا مرا داخل کن، داخل کردنی راستین.

مُدَّخَل: از دَخْل گرفته شده و اسم مکان است: سرداب، دهلیز، نقب. «لَوْ یَجِدُونَ مَلْجَأً أَوْ مَغَارَاتٍ أَوْ مُدَّخَلًا لَوَلَّوْا إِلَیْهِ» (توبه/57) اگر پناهگاهی یا غار کوهی یا سرداب و دهلیز و نقبی می یافتند هر آینه به سوی آن بر می گشتند.

د خ ن

دُخان: دود «یَوْمَ تَأْتِی السَّمَاء بِدُخَانٍ مُّبِینٍ» (دخان/ 10) روزی که از آسمان دودی بیاید.

د ر ء

اِدّارَأتُم: دفع کردید. «فَادَّارَأْتُمْ فِیهَا» (بقره/ 72) پس آن قتل را از خود دفع کردید.

د ر ج

درجة و درج: نردبان و پلکان. و مجازا به معنای رتبه و فضیلت و برتری و جمع آن درجات است. «وَلِلرِّجَالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَةٌ» (بقره/ 228) و مردان بر زنان برتر می باشند.

ص:135

رفیع الدرجات: از نامهای زیبای خداوند است«. رَفِیعُ الدَّرَجَاتِ» (غافر/ 15) یعنی دارای درجات و مقام والا.

استدراج: گرفتن و مجازات مرحله به مرحله. «سَنَسْتَدْرِجُهُم مِّنْ حَیْثُ لاَ یَعْلَمُونَ» (اعراف/ 182) آنها را از جایی که ندانند به تدریج و مرحله به مرحله می گیریم و مجازات می کنیم.

د ر ر

دُرّی: درخشان. «کأَنَّهَا کوْکبٌ دُرِّیٌّ» (نور/ 35) گویا ستاره ای است درخشان.(1)

د ر س

یدرسون: می خوانند. «وَمَا آتَیْنَاهُم مِّن کتُبٍ یَدْرُسُونَهَا» (سبأ/ 44) و کتابهایی به آنها دادیم که آنها را می خوانند.

ادریس: نام یکی از پیغمبران خداست که حالات و زمان او را نمی دانیم. «وَاذْکرْ فِی الْکتَابِ ادریس» (مریم/ 54) یادآور ادریس را در کتاب.

د ر ک

دَرک: هر یک از طبقات دوزخ در مقابل درجة که هر یک از طبقات بهشت است. «إِنَّ الْمُنَافِقِینَ فِی الدَّرْک الأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ» (نساء/ 145) منافقان در طبقه زیرین جهنم هستند.

دَرَک: دریافتن. «لَّا تَخَافُ دَرَکا وَلَا تَخْشَی» (طه/ 77) تو ترس رسیدن فرعون به خودت را نداشته باش.

تدارک: به هم رسیدن. فراهم گردیدن. «حَتَّی إِذَا ادَّارَکواْ فِیهَا جَمِیعاً» (اعراف/ 38) تا آن هنگام که در دوزخ مخلوط و فراهم گردیدند. «بَلْ ادَّارَک عِلْمُهُمْ فِی الْآخِرَةِ» (نمل/ 66) بلکه علم آنها در رابطه با آخرت تو در تو و به هم آمیخته است

اٍدّارک: تو در تو گردید. «بَلْ ادَّارَک عِلْمُهُمْ» (نمل / 66) بلکه علم آن ها به هم آمیخته و تو در تو گردید.

ص:136

د ر ه م

دِرهم: نقرۀ مسکوک. کلمه ای است در اصل یونانی و به زبان عربی درآمده و جمع آن دراهم است. «وَشَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ» (یوسف/ 20) یوسف را به بهای اندک درهمهایی شمرده شده فروختند.

د ر ی

ادری: می دانم. «وَإِنْ أَدْرِی أَقَرِیبٌ أَم بَعِیدٌ» (انبیاء/ 109) نمی دانم که آیا نزدیک است یا دور.

د س س

دسّ: پنهان کردن. «أَمْ یَدُسُّهُ فِی التُّرَابِ» (نحل/ 59) یا آنکه او را در خاک پنهان کند.

د س ی

دسّی: آلوده کرد. «وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا» (شمس/ 10) و زیانکار شد، آنکه نفس را آلوده ساخت.

د ع ع

دَعّ: راندن. «الَّذِی یَدُعُّ الْیَتِیمَ» (ماعون/ 2) آنکسی که یتیم را می راند.

د ع و

دعاء: خواندن. «قُلْ مَا یَعْبَأُ بِکمْ رَبِّی لَوْلَا دُعَاؤُکمْ» (فرقان/ 77) بگو: خداوند به شما عنایت نمی کند اگر دعای شما نباشد.

داع: دعا کننده. «أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ» (بقره/ 186) اجابت می کنم دعای دعا کننده را.

د ع ی

دَعِی: پسر خوانده، جمع آن ادعیاء است. «وَمَا جَعَلَ أَدْعِیَاءکمْ أَبْنَاءکمْ» (احزاب/ 4) خداوند پسر خوانده های شما را در حکم پسران شما قرار نداده است.

د ف ء

دِفء: گرمی. «وَالأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَکمْ فِیهَا دِفْءٌ» (نحل/ 5) و چهارپایان را خداوند برای شما خلق کرد که در آن برای شما گرمی است.

ص:137

د ف ع

دَفع: چیزی را به جانبی فشار دادن. بازداشتن، بازگشتن، پس دادن، دفاع کردن. «وَلَوْلاَ دَفْعُ اللّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ» (بقره/ 251) اگر خداوند دفاع برخی را در مقابل برخی قرار نداده بود…

د ف ق

دافق: جهنده. «خُلِقَ مِن مَّاء دَافِقٍ» (طارق/ 6) از آبی جهنده خلق شده است.

د ک ک

دک: خرد کردن. «فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکاً» (اعراف/ 143) وقتی که خداوند برای موسی در کوه تجلی کرد آن را خورد کرد.

د ل ک

دلوک: بازگشت. «أَقِمِ الصَّلاَةَ لِدُلُوک الشَّمْسِ إِلَی غَسَقِ اللَّیْلِ» (اسراء/ 78) بپا دار نماز را از هنگام بازگشت آفتاب تا تاریکی شب.

د ل ل

دلالة: راه نمودن. «هَلْ أَدُلُّکمْ عَلَی تِجَارَةٍ تُنجِیکمْ مِنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ» (صف/ 10) آیا شما را به تجارتی راهنمایی کنم که شما را از عذاب دردناک برهاند؟

د ل و

دلو: همان دول معروف است که برای آب بیرون آوردن آب از چاه مورد استفاده قرار می گیرد. اِدلاء: فرستادن دول به چاه. مرافعه پیش قاضی. «فَأَدْلَی دَلْوَهُ» (یوسف/ 19) پس دلو خود را به چاه فرستاد. «وَتُدْلُواْ بِهَا إِلَی الْحُکامِ» (بقره/ 188) تا مرافعه پیش قاضیان ببرید.

تَدَلّی: آویخته شدن. «ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّی» (نجم/ 8) نزدیک شد و آویخت.

د م د م

دمدم: هلاک کرد. «فَدَمْدَمَ عَلَیْهِمْ رَبُّهُم بِذَنبِهِمْ» (شمس/ 14) پس خداوند آنها را هلاک کرد.

ص:138

د م ر

تدمیر: ویران ساختن«. فَدَمَّرْنَاهَا تَدْمِیراً» (اسراء/ 16) آنجا را ویران ساختیم چه ویران ساختنی.

د م ع

دَمع: اشک. «أَعْیُنَهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ» (مائده/ 83) گویا چشمهای آنها از گریه بیرون می آید.

د م غ

دمغ: کوفتن و خورد کردن. «فَیَدْمَغُهُ فَإِذَا هُوَ زَاهِقٌ» (انبیاء/ 18) باطل را بوسیله حق می کوبد.

د م ی

دم: خون. جمع آن دماء است. «حَرَّمَ عَلَیْکمُ الْمَیْتَةَ وَالدَّمَ» (بقره/ 173) بر شما میته و خون را حرام کرد.

د ن ر

دینار: طلای سکه دار که در اصل واژه ای رومی است. «مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِینَارٍ» (آل عمران/ 69) برخی از اهل کتاب اگر آنها را بر یک دینار امین گردانی به تو بر می گردانند.

د ن و

دُنُوّ: نزدیکی. دَنی: نزدیک شد. «دَنَا فَتَدَلَّی» (نجم/ 8) فرشته خدا نزدیک پیامبر شد و آویخت.

ادنی: نزدیک تر. «فَکانَ قَابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَی» (نجم/ 9) به اندازه مسافت دو کمان یا نزدیک تر شد.

دان و دانیة: نزدیک. «وَجَنَی الْجَنَّتَیْنِ دَانٍ» (رحمن/ 54) چیدنی های دو باغ نزدیک است. «قِنْوَانٌ دَانِیَةٌ» (انعام/ 99) خوشه های نزدیک به هم.

دنیا: مؤنث ادنی به معنای نزدیک تر و به معنای پست تر هم می باشد. «وَما الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلاَّ مَتَاعُ الْغُرُورِ» (آل عمران/ 185) زندگی دنیا جز کالای فریب دهنده نیست.

اِدناء: چادر به خود پیچیدن. «عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ» (احزاب/ 59) زنان باید چادرهای خود را به خود بپیچند.

ص:139

د و ر

دَور: گشتن. «تَدُورُ أَعْیُنُهُمْ» (احزاب/ 19) چشمهای آنها دور می زند.

دار: سرای. «وَلَلدَّارُ الآخِرَةُ خَیْرٌ» (انعام/ 32) سرای آخرت بهتر است.

دِیار: جمع دار یعنی خانه ها. «خَرَجُواْ مِن دِیَارِهِمْ» (بقره/ 243) از خانه های خود خارج شدند.

دَیار: ساکن خانه. «لَا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکافِرِینَ دَیَّاراً» (نوح/ 26) خدایا هیچ ساکنی را بر روی زمین باقی مگذار.

دائرة: حوادثی که از دور روزگار بر سر انسان می آیند. «دَائِرَةُ السَّوْءِ» (حشر/ 8) حوادث بد.

د و ل

دُولة: مالی که دست بدست می گردد. «کیْ لَا یَکونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیَاء» (حشر/ 7) تا مال غنیمت دست بدست میان توانگران نگردد.

د ه ر

دهر: روزگار «وَمَا یُهْلِکنَا إِلَّا الدَّهْرُ» (جاثیه/ 24) و هلاک نمی کند ما را مگر روزگار.

د ه ق

دهاق: لبالب بودن. «وَکأْساً دِهَاقاً» (نبأ/ 34) و جامهایی پر و لبالب.

د ه م

دَهم: تاریکی. «مُدْهَامَّتَانِ» (رحمن/ 64) دو باغ پر سایه که گویی از پیچیدگی درختان و برگ، تاریک هستند.

د ه ن

دُهن: روغن. «شَجَرَةً تَخْرُجُ مِن طُورِ سَیْنَاء تَنبُتُ بِالدُّهْنِ» (مؤمنون/ 20) درختی که از کوه طور می روید و روغن می آورد.

دِهان: روغن مذاب. «وَرْدَةً کالدِّهَانِ» (رحمن/ 37) و آسمان چون روغن مذاب گردد.

ادهان: نرمی و ساخت و پاخت با کسی نمودن. «وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ» (قلم/ 9) دوست دارند که با آنها بسازی.

ص:140

د ه ی

ادهی: سخت تر. «وَالسَّاعَةُ أَدْهَی وَأَمَرُّ» (قمر/ 46) قیامت سخت تر و تلخ تر است.

د ی ن

دَین: وام، مالی که بر عهدۀ کسی باشد. «إِذَا تَدَایَنتُم بِدَیْنٍ» (بقره/ 282) وقتی که دینی بر عهده گیرید.

دین: جزا _ پاداش. آیین. رسم و قانون. قهر و تسلط.(1) «مَ_الِک یَوْمِ الدِّینِ» (فاتحه/ 4) مالک روز جزا. «وَمَن یَبْتَغِ غَیْرَ الإِسْلاَمِ دِینًا فَلَن یُقْبَلَ مِنْهُ» (آل عمران/ 85) هرکس که دینی غیر از اسلام برگزیند، از او پذیرفته نیست. «مَا کانَ لِیَأْخُذَ أَخَاهُ فِی دِینِ الْمَلِک» (یوسف/ 76) یوسف نمی توانست در قانون پادشاه مصر برادرش را دستگیر کند. «فَلَوْلَا إِن کنتُمْ غَیْرَ مَدِینِینَ» (واقعه/ 86) اگر مقهور نیستید، چرا روح را به بدن بر نمی گردانید؟

ص:141

ص:142

ذ ر أ

ذَرَأ: آفریدن. افشاندن. بسیاری گفته اند: ذُرّیة از این کلمه اشتقاق یافته است. «وَهُوَ الَّذِی ذَرَأَکمْ فِی الْأَرْضِ» (مؤمنون/ 79) خداوند شما را در زمین آفرید و به سوی او بر می گردید.

ذ ر ر

ذرّة: مورچه. «فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ» (زلزال/ 7) پس هرکس به اندازۀ مورچه ای کار خیر کند آن می بیند.

ذرّیة: فرزندان. «وَإِذْ أَخَذَ رَبُّک مِن بَنِی آدَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ» (اعراف/ 172) یاد کن که خداوند از پشت فرزندان آدم ذریه آنها را برگرفت.

ذ ر ع

ذرارع: درازا و اندازۀ طول. از سرانگشت تا آرنج «فِی سِلْسِلَةٍ ذَرْعُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعاً فَاسْلُکوهُ» (حاقه/ 32) او را در زنجیری که هفتاد ذراع درازی دارد در بند کنید.

برخی می گویند: ذَرع به معنای دل هم هست. «سِیءَ بِهِمْ وَضَاقَ بِهِمْ ذَرْعاً» (هود/ 77) تنگدل شد.

ذِراعیه: تثینه ذِراع که به ه اضافه شده: دو دستش. «وَکلْبُهُمْ بَاسِطٌ ذِرَاعَیْهِ بِالْوَصِیدِ» (کهف/18) و سگ آن ها دو دستش را جلو غار پهن کرده بود.

ذ ر و

ذرو: پراکندن. «وَالذَّارِیَاتِ ذَرْواً» (ذاریات/ 1) قسم به بادهای پراکنده کننده.

ذ ق ن

اذقان: جمع ذقن بمعنای چانه و زنخ. «یَخِرُّونَ لِلأَذْقَانِ سُجَّداً» (اسراء/ 107) به روی در می آیند و به سجده می افتند (که گویا چانه خود را به زمین گذارده اند)

ذ ک ر

ذِکر: یاد کردن. قرآن. یاد خدا. «أَلاَ بِذِکرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (رعد/ 28) یاد خدا دلها را آرامش می بخشد. «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ» (حجر/ 9) ما قرآن را نازل کرده و آن را حفظ می کنیم.

ص:144

ذَکَر: نر که جمع آن ذُکران است. «وَلَیْسَ الذَّکرُ کالأُنثَی» (آل عمران/ 36) مذکر مانند مؤنث نیست. «أَتَأْتُونَ الذُّکرَانَ مِنَ الْعَالَمِینَ» (شعراء/ 165) آیا با مردان جهان در می آمیزید؟

ذکور: مذکّر. «وَیَهَبُ لِمَن یَشَاءُ الذُّکورَ» (شوری/ 49) و خدا به هرکس که بخواهد فرزند پسر می دهد.

ذِکری: یادآوری، متذکر شدن. «فَلَا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکرَی مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ» (انعام/68) پس از یادآوری با قوم ستمگر همنشین مباش.

تَذْکرَة: اندرز و پند آموزی. «إِلَّا تَذْکرَةً لِمَنْ یَخْشَی» (طه/3) این قرآن نیست مگر موجب پند و اندرز برای کسی که می ترسد.

تَذْکیر: پند دادن، یاد آوری. «إِنْ کانَ کبُرَ عَلَیْکمْ مَقَامِی وَتَذْکیرِی» (یونس/71) اگر مقام و تذکر من برای شما دشوار است.

مَذْکور: ذکر شده، قابل ذکر. «لَمْ یَکنْ شَیْئًا مَذْکورًا» (دهر/7) چیزی قابل ذکر نبود.

مَذَکرْ: یادآورنده. «فَذَکرْ إِنَّمَا أَنْتَ مُذَکرٌ» (غاشیه/21) تو تنها به یادآورنده هستی.

ذُکران: جمع ذَکر: مردان، مذکرها. «أَتَأْتُونَ الذُّکرَانَ» (شعراء/165) آیا با نرینه ها جمع می شوید؟

مَدَّکر(1): یادآورنده. در اصل متذّکر بوده است. «فَهَلْ مِنْ مُدَّکرٍ» (قمر/17) آیا کسی هست که یادآورنده باشد.

ذ ک ی

تذکیة: ذبح شرعی. «إِلاَّ مَا ذَکیْتُمْ» (مائده/ 3) مگر آنچه که خود تذکیه و ذبح شرعی کردید.

ذ ل ل

ذُلّ و ذِلّة: خواری، خضوع و انقیاد. «وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنْ الرَّحْمَةِ» (اسراء/ 25) و در مقابل پدر و مادرت بال تواضع پهن کن. «وَضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ» (بقره/ 61) بر سر آنها خیمۀ ذلت برافراشته شد.

اَذِلّه: جمع ذلیل یعنی خاشع. «أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ» (مائده/ 54) در مقابل مؤمنین خاضع هستند.

ذُلُل: جمع ذلیل: خاشع. «فَاسْلُکی سُبُلَ رَبِّک ذُلُلاً» (نحل/ 69) راه خدایت را خاشعانه طی کن.

ص:145

ذَلول: رام. «بَقَرَةٌ لاَّ ذَلُولٌ تُثِیرُ الأَرْضَ» (بقره/ 71) گاوی که رام نباشد و زمین کاویده باشد.

تذلیل: رام کردن، رام شدن. «وَذُلِّلَتْ قُطُوفُهَا تَذْلِیلًا» (دهر/14) و میوه هایش برای چیدن بسیار آسان (رام) است.

اَذَلّ: ذلیل تر. صفت تفضیل از ذلیل است. «لَیُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ» (منافقون/8) هر آینه عزیز ترین آن ها بیرون می کند ذلیل ترین را.

اَذَلّین: جمع اَذَلّ: ذلیل ترین ها. «أُوْلَئِک فِی الأَذَلِّینَ» (مجادله/20) آنان در زمرة خوارترین افراد هستند.

ذ م م

ذمّة: عهد و پیمان، زنهار. «لَا یَرْقُبُوا فِیکمْ إِلًّا وَلَا ذِمَّةً» (توبه/ 108) دربارة مؤمن هیچ خویشاوندی و هیچ عهد و پیمان و زنهاری را رعایت نمی کنند.

مذموم: سرزنش شده. «وَهُوَ مَذْمُومٌ» (قلم/49) و او سرزنش شده بود.

ذ ن ب

ذنب: گناه که جمع آن ذُنوب است. «وَاسْتَغْفِرْ لِذَنبِک» (محمد/ 19) برای گناهت استغفار کن. «فَأَهْلَکنَاهُم بِذُنُوبِهِمْ» (انعام/ 6) آنها را به خاطر گناهانشان هلاک ساختیم.

ذَنُوب: نصیب و بهره. «فَإِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذَنُوباً مِّثْلَ ذَنُوبِ أَصْحَابِهِمْ» (ذاریات/ 59) ظالمان بهره ای دارند مثل بهرۀ یارانشان.

ذ ه ب

ذهاب: در صورتی که با به همراه باشد به معنای بردن است. «وَإِنَّا عَلَی ذَهَابٍ بِهِ لَقَادِرُونَ» (مؤمنون/ 18) ما بر بردن آن قادر هستیم.

ذَهَب: فلز معروف گرانقیمت (طلا). «وَالَّذِینَ یَکنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ» (توبه/ 34) و کسانی که طلا و نقره را می اندوزند و گنج می کنند.

ذ ه ل

تَذهَلُ: فراموش می کند. «تَذْهَلُ کلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ» (حج/ 2) روزی که هر زن شیرده از بچه شیرخواره اش فراموش می کند.

ص:146

ذ و

ذو: صاحب در حال رفعی، ولی در حال جرّی ذی و در حال نصبی ذا باید گفته شود.

 (در حالت جرّی) ذی القرنین: صاحب دو شاخ _ یا دو قرن. اسکندر یا لقب یکی از پادشاهان یمن. «وَیَسْأَلُونَک عَن ذِی الْقَرْنَیْنِ» (کهف/ 83) از تو دربارۀ ذو القرنین سئوال می کنند.

 (در حالت نصبی) ذ النون: صاحب ماهی (حضرت یونس علیه السلام) «وَذَا النُّونِ إِذ ذَّهَبَ مُغَاضِباً» (انبیاء/ 87) و صاحب ماهی وقتی که غضبناک بیرون رفت.

 (در حالت رفعی) ذو الرحمة: صاحب رحمت. «وَرَبُّک الْغَفُورُ ذُو الرَّحْمَةِ» (کهف/ 58) و خدایت غفور و صاحب رحمت است.

ذو الکفل: یکی از پیغمبران خدا و شاگرد الیسع. «وَذَا الْکفْلِ» (انبیاء/ 85) و ذو الکفل را…

ذَوا: تثنیه ذو یعنی دو صاحب. «ذَوَا عَدْلٍ مِنْکمْ» (مائده/ 95) دو صاحب عدل و عادل.

ذَواتا: تثنیه ذو و ذوات(1)دو صاحب. «ذَوَاتَا أَفْنَانٍ» (رحمن/ 48) دو صاحب فنون و شاخه ها.

ذَوَیْ: تثنیة ذو یعنی دو صاحب در حالت نصبی. «وَأَشْهِدُوا ذَوَی عَدْلٍ مِنْکمْ (بقره/177) و دو نفر عادل از خودتان را شاهد بگیرید.

ذات: صاحب، باطن دل ها. «إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ» (آل عمران/119) خداوند به باطن دل ها آگاه است.

ذَواتَیْ: تثنیة ذات یعنی دو صاحب در حلالت نصبی. «ذَوَاتَی أُکلٍ خَمْطٍ» (سبأ/16) آن دو دارای میوه بدمزّه و شور بودند.

ذ و د

تذود: دور می کند، باز می دارد. «وَوَجَدَ مِنْ دُونِهِمْ امْرَأتَیْنِ تَذُودَانِ» (قصص/23) و دید دو زن را که پشت سر مردم گوسفندان را از آب باز می دارند.

ذ و ق

ذوق: چشیدن. «ذُقْ إِنَّک أَنتَ الْعَزِیزُ الْکرِیمُ» (دخان/ 49) بچش که تو عزیز و بزرگواری.

ص:147

اَذاق: چشانید. باب افعال از ذَوْق است. «فَأَذَاقَهُمْ اللَّهُ الْخِزْیَ (زمر/26) پس خداوند ذلت را به آن ها چشانید.

ذائق: چشنده. اسم فاعل از ذَوْق است. «إِنَّکمْ لَذَائِقُو الْعَذَابِ» (صافات/138) شما عذاب را حتماً چشنده خواهید بود.

ذائقة: مؤنث ذائق: چشنده. «کلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ» (آل عمران/158) هر انسانی مرگ را خواهد چشید.

ذ ی ع

ذَیع: منتشر کردن. «أَذَاعُواْ بِهِ» (نساء/ 83) خبر را منتشر می کردند.

ص:148

رِئی: ظاهر حال که به چشم می خورد. «هُمْ أَحْسَنُ أَثَاثاً وَرِئْیاً» (مریم/ 74) آنها از نظر اثاث و ظاهر حال بهتر بودند.

رأی: دید. از رؤیت گرفته شده است. «رَأَی کوْکبًا» (انعام/76) ستاره ای دید.

اَری: می بینم. «إِنِّی أَرَاک وَقَوْمَک فِی ضَلَالٍ مُبِینٍ» (انعام/74) من تو و قومت را در گمراهی آشکار می بینم.

اَرانی: از رَأی گرفته شده یعنی: خود را می بینم. «أَرَانِی أَعْصِرُ خَمْرًا» (یوسف/36) می بینم خود را که (انگور برای) شراب می فشارم.

تَرَ: می بینی. که در اصل تَری بوده و با لم مجزوم شده و یای آن افتاده است. «أَلَمْ تر کیْفَ فَعَلَ رَبُّک بِأَصْحَابِ الْفِیلِ» (فیل/1) آیا ندیدی که خدایت چگونه با فیلسواران رفتارکرد. (یَرَ نیز یَری بوده است، یعنی: می بینید).

تَرَیِنَّ: از کلمه رأی گرفته شده: می بینی، ببینی. «فَإِمَّا تَرَیِنَّ مِنْ الْبَشَرِ أَحَدًا» (مریم/26) اگر کسی از افراد بشر را دیدی بگو.

تُرِیَنّی: از کلمه رأی گرفته شده: به من نشان می دهی. «قُلْ رَبِّ إِمَّا تُرِیَنِّی مَا یُوعَدُونَ» (مؤمنون/93) بگو خدا به من یا نشان می دهی آن چه را که آن ها به من وعده داده شده اند.

نُری: نشان می دهیم. باب افعال از رَأی است. «وَکذَلِک نُرِی إِبْرَاهِیمَ» (انعام/75) و این گونه به ابراهیم نشان دادیم.

اَرِنی: فعل امر از ارائه یعنی به من نشان بده. «أَرِنِی أَنظُرْ إِلَیْک» (اعراف/143) خود را به من نشان بده تا تورا ببینم.

اَرُونی: از کلمه رأی گرفته شده: به من نشان بدهید. «أَرُونِی مَاذَا خَلَقُوا» (فاطر/40) به من نشان دهید که چه چیزی خلق کردند؟

یُرَوْا: فعل مجهول از ارائه است. یعنی نشان داده شوند. «لِیُرَوْا أَعْمَالَهُمْ» (زلزال/6) تا اعمالشان به آن ها نشان داده شوند.

تَراءی: از کلمه رأی گرفته شده از باب تفاعل: همدیگر را دیدند، با هم روبرو شدند. «تَرَاءَی الْجَمْعَانِ» (شعرا/61) آن دو جمعیت همدیگر را دیدند.

ص:150

یُرائُون: از کلمه رأی گرفته شده: خودنمایی می کنند، نشان می دهند. «الَّذِینَ هُمْ یُرَاءُونَ» (ماعون/6) آنان که ریا می کنند و کار خود را به دیگران نشان می دهند.

رَأْی: اندیشه. أَرَاذِلُنَا بَادِی الرَّأْیِ» (هود/27) افراد پست که اندیشه های شیطانی دارند.

ر ب ب

رَبّ: سرور و یکی از نامهای زیبای خداوند. «اذْکرْنِی عِندَ رَبِّک» (یوسف/ 42) مرا نزد سرورت یاد کن. «رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» (دخان/ 7) خدای آسمانها و زمین.

ربیّون: علمای ربّانی. «کمْ مِنْ نَبِیٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کثِیرٌ» (آل عمران/ 141) و چه بسیار از پیامبران که علمای ربانی همراه آنها جنگیدند. (علمای بزرگ یهود)

رَبّانیون: علمای ربانی. علمای بزرگ یهود. «کونُواْ رَبَّانِیِّینَ» (آل عمرن/ 79) ربانی باشید.

ربائب: جمع ربیبه دختران زن. «وَرَبَائِبُکمْ اللَّاتِی فِی حُجُورِکمْ» (نساء/ 28) و دختران زنتان که در دامان شما بزرگ شده اند…

ارباب: جمع ربّ یعنی خدایان. «أَأَرْبَابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَیْرٌ أَمْ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ» (یوسف/39) آیا خدایان متفرق بهترند یا خدای یگانه قهار؟

ر ب ح

رِبح: سود تجارت. «فَمَا رَبِحَت تِّجَارَتُهُمْ» (بقره/ 16) سود نبخشید تجارت آنها.

ر ب ص

تربص: انتظار کشیدن. نگران بودن. چشم داشتن. عده وفات نگه داشتن. «هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنَا إِلاَّ إِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ» (توبه/ 52) آیا انتظار دارید که برای ما جز یکی از دو نیکویی (پیروزی یاشهادت) مقدر گردد؟

«وَالْمُطَلَّقَاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ ثَلاَثَةَ قُرُوَءٍ» (بقره/ 228) زنان مطلّقه باید سه دورۀ پاکی را به عنوان عدّه، انتظار بکشند و در این مدت شوهر کردن جایز نیست.

مُتَرَبّص: اسم فاعل از رَبْص یعنی کسی که انتظار می کشد و چشم به راه است. «قُلْ کلٌّ مُتَرَبِّصٌ» (طه/135) بگو همه انتظار کشتند.

ص:151

رباً: ربا. آن چه که زیادی گرفته می شود. «وَمَا آتَیْتُمْ مِنْ رِبًا» (روم/39) و آن چه که به عنوان ربا پرداختید.

ر ب ط

رَبط: پیوستن. «وَلِیَرْبِطَ عَلَی قُلُوبِکمْ» (انفال/ 11) تا خداوند دل آنها را از اضطراب برهاند.

مُرابطة و رِباط: به هم پیوستن اسبها در یک بند. «صَابِرُواْ وَرَابِطُواْ» (آل عمران/ 200) صبر پیشه کنید و مرابطه کنید.

رِِباط: اسبهای بسته. «وَمِن رِّبَاطِ الْخَیْلِ» (انفال/ 60) و آماده کنید اسبهای بسته را.

ر ب ع

رُبع: یک چهارم. «فَإِن کانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَکمُ الرُّبُعُ» (نساء/ 12) اگر زنها فرزند داشته باشد پس به شما یک چهارم می رسد.

اربعة: چهار. «فَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ» (نساء/ 20) پس چهار شاهد بیاورید.

اربع: چهار. «فَشَهَادَةُ أَحَدِهِمْ أَرْبَعُ شَهَادَاتٍ» (نور/ 6) پس باید یک نفر چهار مرتبه سوگند یاد کند که راست می گوید.

رُباع: چهار تا. «فَانکحُوا مَا طَابَ لَکمْ مِنَ النِّسَاءِ مَثْنَی وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ» (نساء/ 36) ازدواج کنید از زنان نیکو دو تا دو تا یا سه تا سه تا یا چهار تا چهار تا.

اربعین: چهل. «وَبَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً» (احقاف/ 15) و رسید به چهل سالگی.

رابع: چهارم. «مَا یَکونُ مِن نَّجْوَی ثَلَاثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ» (مجادله/ 7) سه تن پنهانی با هم سخن نمی گویید مگر آنکه خداوند نیز چهارمین آنها است.

ر ب و

ربا: سود. فزونی. «وَحَرَّمَ الرِّبَا» (بقره/ 275) و خداوند ربا را حرام گردانید.

رَبَت: بالا آمد. «اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ» (حج/ 5) جنبید و بالا آمد.

رابی: بالا آمده. «فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَداً رَّابِیاً» (رعد/ 17) سیل کف و خاشاک بالا آمده را حمل می کند.

ربوة: زمین بلند. «کمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ» (بقره/ 265) مانند باغی که بر بلندی قرار داد.

ص:152

ترتیل: باب تفعیل از رتل یعنی شمرده خواندن. «وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِیلًا» (فرقان/32) و ما آن را به شمردگی خواندیم.

ر ت ع

یَرتَعُ: می چرد. «یَرْتَعْ وَیَلْعَبْ» (یوسف/ 12) بچرد و بازی کند.

ر ت ق

رتق: چسبیدن. بستن. «کانَتَا رَتْقاً فَفَتَقْنَاهُمَا» (انبیاء/ 30) زمین و آسمانها بسته بودند و ما (مثلا با باران آسمان را و با گیاه زمین را) شکافتیم.

ر ت ل

ترتیل: خواندن قرآن بطور شمرده و آهسته. «وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً» (مزمل/ 4) قرآن را شمرده بخوان.

ر ج ج

رجّ: لرزیدن و جنبیدن. «إِذَا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجّاً» (واقعه/ 4) وقتی که زمین بلرزد چه لرزیدنی.

ر ج ز

رُجز: پلیدی. «وَالرُّجْزَ فَاهْجُرْ» (مدثر/ 5) و از پلیدی دوری کن.

رِجز: بلا. «إِنَّا مُنزِلُونَ عَلَی أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْیَةِ رِجْزاً» (عنکبوت/ 34) بر اهل این قریه بلا فرستادیم.

ر ج س

رِجس: مترادف با معنای رجز است با تفاوتی اندک که رجز پلیدی ظاهری است، و رجس پلیدی معنوی. «إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَیْسِرُ وَالْأَنصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ» (مائده/ 92) شراب و … پلیدی معنوی و از عمل شیطان هستند… «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکمُ الرِّجْسَ» (احزاب/ 33) خدا اراده فرموده که پلیدی را از شما خانواده (اهلبیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم یعنی علی علیه السلام _ فاطمه علیها السلام _ حسن علیه السلام _ و حسین علیه السلام) دور و شما را پاک نماید چه پاک کردنی.

ص:153

ر ج ع

رَجْع و رُجُوع: بازگشت. «ذَلِک رَجْعٌ بَعِیدٌ» (ق/ 3) این بازگشتی بعید است. (که به معنای لازم استعمال شده است.) «فَإِن رَّجَعَک اللّهُ إِلَی طَآئِفَةٍ» (توبه/ 83) وقتی که تو را به سمت آنها برگرداند. (که به معنای متعدی استعمال شده است).

رُجعی: بازگشتن. «إِلَی رَبِّک الرُّجْعَی» (علق/ 8) به سوی خدای تو است بازگشت.

مرجِع: محل بازگشت. «ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکمْ» (آل عمران/ 55) بازگشت شما به سوی من است.

تَراجُع: بازگردیدن. «فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْهِمَا أَن یَتَرَاجَعَا» (بقره/ 230) اشکال ندارد که آن دو (زن و شوهر تازه از هم جدا شده) دوباره به نکاح بازگردند.

ر ج ف

رَجفُ و رَجفَة: لرزیدن. «فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ» (اعراف/ 78) پس آنان را زمین لرزه گرفت.

اِرجاف: خبر دروغ منتشر کردن که موجب اضطراب و لرزش مردم شود. «وَالْمُرْجِفُونَ فِی الْمَدِینَةِ» (احزاب/ 10) و دروغ پراکنان شهر…

ر ج ل

رَجُل: مرد. «وَجَاء رَجُلٌ مِّنْ أَقْصَی الْمَدِینَةِ» (قصص/ 20) و مردی از انتهای شهر آید.

رجال: جمع رجل یعنی مردان. «رِجَالٌ لَّا تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَیْعٌ عَن ذِکرِ اللَّهِ» (نور/ 37) مردانی که تجارت و بیع آنها را از یاد خدا باز نمی دارد…

گاهی رجال بر جن هم اطلاق شده است. «وَأَنَّهُ کانَ رِجَالٌ مِّنَ الْإِنسِ یَعُوذُونَ بِرِجَالٍ مِّنَ الْجِنِّ» (جن/ 6) برخی از انسانها به برخی از جنیان پناه می برند.

رجلین: تثنیه رجل یعنی دو مرد. «فَإِن لَّمْ یَکونَا رَجُلَیْنِ» (بقره/ 282) اگر دو مرد نباشند.

رِجل: پا. «ارْکضْ بِرِجْلِک» (ص/ 42) پای خودت را بر زمین بزن.

اَرجُل: جمع رِجل یعنی پاها. «وَأَرْجُلَکمْ إِلَی الْکعْبَینِ» (مائده/ 6) و پاهایتان را تا برآمدگی مسح کنید.

رَجِل و راجل: پیاده. «وَأَجْلِبْ عَلَیْهِم بِخَیْلِک وَرَجِلِک» (اسراء/ 64) با سواده و پیاده نظام آنها را جلب و جذب کن.

رجال: جمع راجل یعنی پیادگان. «یَأْتُوک رِجَالًا» (حج/ 27) به سوی تو پیاده می آیند.

ص:154

ر ج م

رَجم: سنگسار کردن. نفرین کردن. به گمان و پندار سخنی را گفتن. «رَجْمًا بِالْغَیْبِ» (کهف/ 22) نادانسته و تیری به تاریکی زده… «وَلَوْلاَ رَهْطُک لَرَجَمْنَاک» (هود/ 91) و اگر نبود طائفه تو، تو را رجم می کردیم.

رَجیم: رانده شده. «وِإِنِّی أُعِیذُهَا بِک وَذُرِّیَّتَهَا مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ» (آل عمران/ 36) پناه ببر به خداوند از شر شیطان رانده شده.

رجُوم: چیزی که با آن رجم می کنند. «وَجَعَلْنَاهَا رُجُوماً لِّلشَّیَاطِینِ» (ملک/ 5) ما آن ها را وسیله رجم شیاطین قرار دادیم.

مَرْجُوم: اسم مفعول از رجیم یعنی رانده شده. «لَتَکونَنَّ مِنْ الْمَرْجُومِینَ» (شعراء/116) از رانده شدگان خواهی بود.

ر ج و

رجاء: امید و ترس. «إَنَّ الَّذِینَ لاَ یَرْجُونَ لِقَاءنَا» (یونس/ 7) کسانی که به لقای ما امیدوار نیستند.

اِرجاء: تأخیر انداختن. امید دادن. واپس داشتن. «قَالُواْ أَرْجِهْ وَأَخَاهُ» (اعراف/ 111) گفتند: او و برادرش را باز دار و در کارشان تأخیر کن.

مُرجَون: تاخیر انداخته شدگان. «وَآخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ» (توبه/ 108) و گروهی از مردم تأخیر انداخته شده و بازپس داشته اند تا فرمان خدا چه باشد.

مَرْجُو: از رَجْو گرفته شده: مایه امید. «یَا صَالِحُ قَدْ کنتَ فِینَا مَرْجُوًّا قَبْلَ هَذَا» (هود/62) ای صالح تو قبل از این در بین ما مایة امید بودی.

ر ج ی

ارجاء: جمع رجی یعنی ناحیه و اطراف. «وَالْمَلَک عَلَی أَرْجَائِهَا» (حاقه/ 17) فرشتگان بر گرداگرد آسمان ایستاده اند.

ر ح ب

رَحب: گشادگی و فراخی. «وَضَاقَتْ عَلَیْکمُ الأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ» (توبه/ 25) زمین با همه گستردگی و فراخی بر شما تنگ شده بود.

ص:155

مَرحَباً: خوش آمد گویی. «لَا مَرْحَباً بِهِمْ» (ص/ 59) خوش نیامدند. بدا جایشان.

ر ح ق

رحیق: شراب بهشتی. «یُسْقَوْنَ مِن رَّحِیقٍ مَّخْتُومٍ» (مطففین/ 25) از شرابی سر به مهر می نوشند.

ر ح ل

رَحل: بار مسافر. «جَعَلَ السِّقَایَةَ فِی رَحْلِ أَخِیهِ» (یوسف/ 70) و جام را در بار برادرش گذارد.

رِحال: جمع رَحل یعنی بارهای مسافران. «اجْعَلُواْ بِضَاعَتَهُمْ فِی رِحَالِهِمْ» (یوسف/ 62) بگذارید کالایشان را در بارهایشان…

رِِحلة: سفر کردن. «رِحْلَةَ الشِّتَاء وَالصَّیْفِ» (قریش/ 2) مسافرت زمستانی و تابستانی.

ر ح م

رَحم: بخشایش و مهربانی. رحمن و رحیم: از اسامی زیبای پروردگار. «الرَّحْم_نِ الرَّحِیمِ» (حمد/ 2) خدایی که رحمن و رحیم است.

ارحم الراحمین: نیز از اسامی خداوند است مهربانترین مهربانان.

رَحمَة: مهربانی. «کتَبَ عَلَی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ» (انعام/ 12) خداوند بر خودش رحمت را واجب کرده است.

اَرحام: جمع رَحِم یعنی زهدان. جای پرورش کودک در شکم. «هُوَ الَّذِی یُصَوِّرُکمْ فِی الأَرْحَامِ» (آل عمران/ 6) خداست که شما را در رحم ها همانطور که می خواهد صورت می بندد.

مَرْحَمَة: از رَحْم گرفته شده: ترحّم. «وَتَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ» (بلد/17) و به ترحّم سفارش می کنند.

اَرْحام: جمع رَحِم: خویشان و خویشاوندان. «وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَکمْ» (محمد/22) و قطع ارتباط با خویشان خود نکنید.

رُحْماً: از رَحْم گرفته شده: مهربانی و عطوفت. «وَأَقْرَبَ رُحْمًا» (کهف/81) و مهربان تر.

ر خ أ

رُخاء: رام. آسان. «الرِّیحَ تَجْرِی بِأَمْرِهِ رُخَاء حَیْثُ أَصَابَ» (ص/ 36) باد به امر او به آسانی حرکت می کرد…

ص:156

ر د ء

رِدء: یاور. «فَأَرْسِلْهُ مَعِیَ رِدْءاً» (قصص/ 34) هارون را همراه من به عنوان یاور بفرست.

ر د د

ارتداد: بازگشتن. بازگرداندن. «وَدَّ کثِیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکتَابِ لَوْ یَرُدُّونَکمْ مِنْ بَعْدِ إِیمَانِکمْ» (بقره/ 104) بسیاری از اهل کتاب دوست دارند که شما را پس از ایمان به کفر برگردانند. «وَمَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکمْ عَنْ دِینِهِ فَیَمُتْ وَهُوَ کافِرٌ فَأُوْلَئِک حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ» (بقره/ 217) و هرکس که از دین خود برگردد و کافر از دنیا برود، اعمالش در دنیا و آخرت باطل شده است.

رادّ: برگرداننده. «إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْک الْقُرْآنَ لَرَادُّک إِلَی مَعَادٍ» (قصص/ 85) خدایی که قرآن را بر تو نازل کرد تو را به محل عود باز می گرداند.

رَدّ: برگرداندن. «وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَإِلَی أُوْلِی الْأَمْرِ» (نساء/83) و اگر برگردانند آن را به پیامبر و صاحبان امر.

رُدّوا: برگردانید، فعل امر از ردّ است. «فَرُدُّوهُ إِلَی اللَّهِ وَالرَّسُولِ» (نساء/59) پس برگردانید آن را به خدا و پیامبر.

رادّی: ردّ کننده، برگشت دهنده. «فَمَا الَّذِینَ فُضِّلُوا بِرَادِّی رِزْقِهِمْ» (نحل/71) پس کسانی که فزونی داده شده اند، حاضر نیستند که روزی خود را به بردگان خود باز دهند.

مَرَّد: برگشت، برگرداندن. «فَلَا مَرَدَّ لَهُ» (رعد/11) پس هیچ برگشتی برای او نیست.

مردود: بازگردانده شده. «عَذَابٌ غَیْرُ مَرْدُودٍ» (هود/76) عذابی غیر قابل برگشت.

ر د ف

رَدَف: پی در پی درآمدن. «رَدِفَ لَکم بَعْضُ الَّذِی تَسْتَعْجِلُونَ» (نمل/ 72) بخشی از آنچه که به آن عجله می کنید پی در پی به شما خواهد رسید.

رادفة: پی در پی در آینده. «تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ» (نازعات/ 7) پس از زلزله عذابی اید که در پی آن است.

مُرْدِف: از رَدَفَ گرفته شده: ردیف هم، پشت سر هم. «مِنْ الْمَلَائِکةِ مُرْدِفِینَ» (انفال/9) از فرشتگان که از پی هم در آیند.

ص:157

ر د م

رَدْم: محکم و نیرومند. «فَأَعِینُونِی بِقُوَّةٍ أَجْعَلْ بَیْنَکمْ وَبَیْنَهُمْ رَدْمًا» (کهف/95) پس به من کمک کنید تا با قدرت بین آن ها و شما سدّ محکمی بسازم.

ر د ی

تَرَدّی: از جای بلند افتادن و هلاک شدن. «وَمَا یُغْنِی عَنْهُ مَالُهُ إِذَا تَرَدَّی» (لیل/ 11) و هنگام عذاب، دارایی او نتوانست او را از هلاک رهایی بدهد.

تَردی: به هلاکت رسید. «وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَتَرْدَی» (طه/ 16) و از هوسش پیروی کرد و هلاک گردید.

اَرْدی: از رَدْی گرفته شده: نابود کرد. «ظَنَنتُمْ بِرَبِّکمْ أَرْدَاکمْ» (فصلت/23) بد گمان به خدا شدید، شما را نابود کرد.

یُرْدوُا: از رَدْی گرفته شده: هلاک و ساقط می کنند. «لِیُرْدُوهُمْ» (انعام/137) تا آن ها را هلاک و ساقط کنند.

مُتَرَدّیة: هلاک شده با سقوط از بلندی. «وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّیَةُ» (مائده/3) و موقوذه و مهردیه حرام است.

ر ذ ل

رذل: پست. (در قرآن فقط به صیغه افعل تفضیل آمده است) «وَمِنکم مَّن یُرَدُّ إِلَی أَرْذَلِ الْعُمُرِ» (نحل/ 70) و برخی از شما به پست ترین دوران عمر خود بر می گردد.

اَراذل: جمع رَذل یعنی پست و بی ارزش. «أَرَاذِلُنَا بَادِی الرَّأْیِ» (هود/27) افراد پست و سطحی نگر ما.

ر ز ق

رزق: روزی. «قُلْ مَن یَرْزُقُکم مِّنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» (سبأ/ 24) بگو چه کسی شما را از آسمانها و زمین روزی می دهد؟ «وَعلَی الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ» (بقره/ 233) و پدر باید روزی آنها را بدهد.

ص:158

تُرْزَقان: از رِزق گرفته شده: به شما دو نفر روزی می شود. «طَعَامٌ تُرْزَقَانِهِ» (یوسف/37) غذایی که به شما دو نفر می خورانند.

ر س خ

راسخ: ثابت قدم. «وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ» (آل عمران/ 7) ثابت قدمان در علم می گویند…

ر س س

رسّ: چاه. «وَعَادًا وَثَمُودَ وَأَصْحَابَ الرَّسِّ» (فرقان/ 41) عاد و ثمود و اصحاب چاه را…

ر س ل

ارسال: فرستادن. «یُرْسِلُ الرِّیَاحَ» (اعراف/ 57) بادها را می فرستد.

ارسل: فرستاد. «وَأَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْراً» (فیل/ 3) و برای آنها پرندگان فرستاد.

رسول: پیامبر. فرستاده.(1) «آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْهِ» (بقره/ 285) پیامبر ایمان آورد به آنچه که بر او نازل شده.

رِسالت: پیامبری، رسالت. «فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ» (مائده/67) رسالت خدایت را ابلاغ نکردی.

رسالات: جمع رسالت: پیام ها، نامه ها. «أُبَلِّغُکمْ رِسَالَاتِ رَبِّی» (اعراف/63) من رسالت های خدایم را ابلاغ می کنم.

مُرْسَل: فرستاده شده، پیامبر. «لَسْتَ مُرْسَلًا» (رعد/43) تو پیامبر نیستی.

مُرسَلات: جمع مُرسَلة: فرستاده شدگان. «وَالْمُرْسَلَاتِ عُرْفًا» (مرسلات/1) قسم به فرستاده شدگان. فرستادگان.

ر س و

رَسو: استواری و ثبات. «وَالْجِبَالَ أَرْسَاهَا» (نازعات/ 32) و کوهها را ثابت و استوار ساخت.

رواسی: جمع راسیة یعنی استوار. «وَأَلْقَی فِی الأَرْضِ رَوَاسِیَ» (نحل/ 15) در زمین کوههای استوار قرار داد.

ص:159

مُرسی: محل تثبیت و لنگر انداختن. «أَیَّانَ مُرْسَاهَا» (اعراف/ 187) چه زمانی قیامت لنگر می اندازد.

راسِیات: جمع راسیة: محکم و استوار. «وَقُدُورٍ رَاسِیَاتٍ» (سبأ/13) و دیگهایی محکم.

ر ش د

رُشد و رَشاد: راه درست که انسان را به مقصود می رساند. «فَإِنْ آنَسْتُم مِّنْهُمْ رُشْدًا» (نساء/ 6) چون از یتمیان رشد مشاهده کردید. «وَمَا أَهْدِیکمْ إِلَّا سَبِیلَ الرَّشَادِ» (غافر/ 29) جز راه درست را به شما نشان نمی دهم.

رشید و راشد: راه یافته. «وَمَا أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِیدٍ» (هود/ 97) کار فرعون راه یافته نبود. «أُوْلَئِک هُمُ الرَّاشِدُونَ» (حجرات/ 7) آنها رشد یافتگان هستند.

مرشد: راه درست نشان دهنده. «فَلَن تَجِدَ لَهُ وَلِیًّا مُّرْشِدًا» (کهف/ 17) برای او مرشدی نخواهی یافت.

رَشَد: راهیابی، هدایت، سر و سامان یافتن. «وَهَیِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَدًا» (کهف/10) و در کارمان برای ما رشد و تعالی فراهم ساز.

ر ص د

رَصَد: نگهبان راه. جهنده. «شِهَاباً رَّصَداً» (جن/ 9) شهابی جهنده می یابد. «فَإِنَّهُ یَسْلُک مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَداً» (جن/ 27) از هر سو نگهبان راه می فرستد.

مِرصاد و مَرصَد: کمینگاه. جای نگهبان. «وَاقْعُدُواْ لَهُمْ کلَّ مَرْصَدٍ» (توبه/ 5) در هر کمینگاه بنشینید تا آنها را بگیرید. «إِنَّ رَبَّک لَبِالْمِرْصَادِ» (فجر/ 14) خداوند در کمینگاه ظالمان است.

ارصاد: کمین نشستن. «وَإِرْصَاداً لِّمَنْ حَارَبَ اللّهَ وَرَسُولَهُ» (توبه/ 107) و نشستن در کمین محاربان با خدا و پیامبر.

ر ص ص

مَرْصوص: از رَصّ گرفته شده: سربی، فولادین. «کأَنَّهُمْ بُنیَانٌ مَرْصُوصٌ» (صف/4) مثل بنایی مستحکم و فولادین.

ص:160

ر ض ع

رَضاعة: شیر دادن. «لِمَنْ أَرَادَ أَن یُتِمَّ الرَّضَاعَةَ» (بقره/ 223) برای کسی که می خواهد شیر دادن را کامل انجام دهد.

مُرضِعة: زن شیرده. «تَذْهَلُ کلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ» (حج/ 2) زن شیرده از بچه شیرخوار فراموش می کند.

استرضاع: دایه خواستن. «وَإِنْ أَرَدتُّمْ أَن تَسْتَرْضِعُواْ» (بقره/ 233) و اگر خواستید دایه بگیرید.

مَراضِع: جمع مُرْضِع و مُرضِعة: دایه ها، زنان شیرده. «وَحَرَّمْنَا عَلَیْهِ الْمَرَاضِعَ» (قصص/12) و ما شیر دایه ها را بر او حرام کردیم.

ر ض ی

رضا و رضوان و مَرضاة: خوشنود شدن. پسندیدن. «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ» (بقره/ 107) و برخی از مردم جان خود را می فروشند تا رضای خدا را بخرند.

«وَرِضْوَانٌ مِنْ اللَّهِ أَکبَرُ» (توبه/ 74) و رضایت خداوند بالاتر از بهشت است.

راضیة: راضی و خشنود. مرضیّة: مورد رضایت. «ارْجِعِی إِلَی رَبِّک رَاضِیَةً مَّرْضِیَّةً» (فجر/ 28) برگرد به سوی خدایت در حالی که راضی و مورد رضایت است. البته گاهی راضیة به معنای مرضیة آمده است. چون اسم فاعل و مفعول به جای یکدیگر مجازا به کار می روند. مثل: «فَهُوَ فِی عِیشَةٍ رَّاضِیَةٍ» (قارعه/ 7) او در زندگی مورد رضایت و خوشایند است که در اینجا مراد مرضیه است.

تَراضی: از رَضِی گرفته شده از باب تفاعل: توافق کردن، رضایت به هم دادن. «إِذَا تَرَاضَوْا بَیْنَهُمْ» (بقره/232) اگر با یکدیگر توافق کردند.

اِرتضاء: از رَضِی گرفته شده: پسندیدن، راضی شدن. «إِلَّا لِمَنْ ارْتَضَی» (انبیاء/28) مگر برای کسی که خدا رضایت دهد.

رَضِیّ: مورد رضایت، پسندیده. «وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِیًّا» (مریم/6) و او را مورد پسند قرار ده.

ص:161

مَرْضاة: مصدر است: خوشنودی و رضا. «وَمِنْ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ»(1) (بقره/207) برخی از مردم جان خود را در مقابل رضای الهی می فروشند.

ر ط ب

رَطب: تر. «وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ یَابِسٍ إِلاَّ فِی کتَابٍ مُّبِینٍ» (انعام/ 59) هیچ تر و خشکی نیست مگر آنکه در کتابی مبین است.

رُطَب: خرما. «تُسَاقِطْ عَلَیْک رُطَباً جَنِیّاً» (مریم/ 25) بر تو خرمایی تازه می ریزد.

ر ع ب

رُعب: ترس. «سَنُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کفَرُواْ الرُّعْبَ» (آل عمران/ 151) بزودی در قلوب کافران رعب می اندازیم.

ر ع د

رَعد: تندر. بانک ابر که پس از جستن برق از آن بر می خیزد. نام یکی از سوره های قرآن مجید «یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ» (رعد/ 15) رعد تسبیح آمیخته با حمد الهی بجا می آورد.

ر ع ی

رُعاء: چوپانان. «حَتَّی یُصْدِرَ الرِّعَاء» (قصص/ 23) تا آنگاه که چوپانان برگردند.

مَرعی: چراگاه. «أَخْرَجَ مِنْهَا مَاءهَا وَمَرْعَاهَا» (نازعات/ 31) آب و چراگاه آن را خارج ساخت.

رعایت: مراعات. «فَمَا رَعَوْهَا حَقَّ رِعَایَتِهَا» (حدید/ 27) حدود رهبانیت را نگاه نداشتند.

راعی: رعایت کننده. «وَالَّذِینَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ» (معارج/ 32) آنها که عهد و امانت را رعایت می کنند.

راعنا: در عربی: ما را رعایت کن. و در عبری: از راعة گرفته شده یعنی شرارت و بدبختی ما است. «لاَ تَقُولُواْ رَاعِنَا وَقُولُواْ انظُرْنَا» (بقره/ 104) نگویید راعنا بلکه بگویید: انظرنا.

اِرْعَوْا: فعل امر از رَعْی یعنی چرانیدن. «کلُوا وَارْعَوْا أَنْعَامَکمْ» (طه/54) خود بخورید و به چهارپایانتان هم بدهید.

ص:162

ر غ ب

رَغَب: رغبت و امید. «وَیَدْعُونَنَا رَغَباً وَرَهَباً» (انبیاء/ 90) و ما را می خوانند از روی امید و ترس.

راغِب: اگر با فی بیاید به معنای میل و اگر با عن بیاید به معنای بیزاری است. «قَالَ أَرَاغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتِی» (مریم/46) آیا تو از خدایان روی گردان و بیزاری؟

ر غ د

رَغَد: زیادی نعمت. «وَکلاَ مِنْهَا رَغَداً» (بقره/ 35) بخورید فراوان هرچه می خواهید.

ر غ م

مُراغَم: جمع رَغم یعنی فراخی و نعمت فراوان. «یَجِدْ فِی الأَرْضِ مُرَاغَمًا کثِیرًا» (نساء/ 100) می یابد در زمین نعمتهای فراوان و آسایش و فراخی زندگی.

ر ف ت

رفات: پوسیده و از هم گسسته. «أَئِذَا کنَّا عِظَامًا وَرُفَاتًا» (اسراء/ 53) آیا وقتی که ما پوسیدیم و استخوان شدیم.

ر ف ث

رَفَث: کاری که از گفتن آن شرم دارند. سخن هرزه و زشت. مجامعت و نزدیکی. «أُحِلَّ لَکمْ لَیْلَةَ الصِّیَامِ الرَّفَثُ إِلَی نِسَائِکمْ» (بقره/ 184) شب ماه رمضان نزدیکی با زنانتان جایز است.

ر ف د

رَفد: عطا. «بِئْسَ الرِّفْدُ الْمَرْفُودُ» (هود/ 102) و بد عطایی است که به آنها داده شده.

ر ف ر ف

رَفرَف: بالش. فرش گرانبها. «رَفْرَفٍ خُضْرٍ» (رحمن/) بالش و فرشهای سبز.

ر ف ع

رفیع: از نامهای زیبای خداوند. «رَفِیعُ الدَّرَجَاتِ» (مؤمنون/ 15) کسی که وسایل رسیدن به او بلند است. (درجات یعنی پله ها و کنایه از درجات وجود است)

ص:163

ر ف ق

رفیق: یار و همراه. «وَحَسُنَ أُوْلَئِک رَفِیقًا» (نساء/ 72) آنان یار و همراه نیکویی هستند.

مَرافِق: جمع مِرْفَق یعنی آرنج. «وَأَیْدِیَکمْ إِلَی الْمَرَافِقِ» (مائده/ 9) و دستهایتان را تا آرنج بشوئید.

مُرْتَفَق: از رِفْق گرفته شده: منزل، آسایشگاه، محل اجتماع، مجلس. «بِئْسَ الشَّرَابُ وَسَاءَتْ مُرْتَفَقًا» (کهف/29) بد نوشیدنی و بد جایگاهی است.

ر ق ب

تَرَقُّب: ترسان بودن و پاییدن اطراف. «خَائِفًا یَتَرَقَّبُ» (قصص/ 21) در حال ترس اطراف را می پایید.

رقیب: نگهبان و از نامهای زیبای پروردگار. «إِنَّ اللّهَ کانَ عَلَیْکمْ رَقِیبًا» (نساء/ 1) خداوند بر شما رقیب است. «مَا یَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ» (ق/ 18) هیچ سخن نگویید مگر آنکه نگهبانی آماده نزد آن حاضر است.

رَقَبة: گردن. کنایه از بنده است، چون ریسمان به گردن بندگان می انداختند و آن ها را اسیر می کردند. و جمع آن رقاب است. «فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ» (نساء/ 92) کفارة آن آزاد کردن بندۀ مؤمن است. «وَفِی الرِّقَابِ» (بقره/ 177) و در راه آزاد کردن بردگان.

اِرْتَقِب: فعل امر از رَقَبَ گرفته شده: منتظر باش، مراقب باش. «فَارْتَقِبْ إِنَّهُمْ مُرْتَقِبُونَ» (دخان/59) پس مراقب باش که آن ها نیز مراقب هستند.

ر ق د

رُقُود: جمع راقد یعنی خوابیده. «وَتَحْسَبُهُمْ أَیْقَاظًا وَهُمْ رُقُودٌ» (کهف/ 18) و آنها را بیدار می پنداری در حالی که خفته اند.

مَرقَد: محل خوابیدن. قبر. «یَا وَیْلَنَا مَن بَعَثَنَا مِن مَّرْقَدِنَا» (یس/ 52) وای بر ما چه کسی ما را از قبرمان برانگیخت؟

ر ق ق

رَقّ: صفحه، لوح، طومار. «فِی رَقٍّ مَنْشُورٍ» (طور/3) در صفحه طوماری سرگشاده.

ص:164

ر ق م

رقیم: به گفته برخی لوحی است که بر روی آن اسامی یا داستان اصحاب کهف نوشته و بر در غار کهف قرار داشت. «أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْکهْفِ وَالرَّقِیمِ کانُوا مِنْ آیَاتِنَا عَجَبًا» (کهف/ 9) آیا می پنداری که اصحاب کهف و رقیم(1) در آیات قدرت ما عجیب هستند.

مَرْقُوم: از رَقْم گرفته شده: نوشته شده. «کتَابٌ مَرْقُومٌ» (مطففین/20) کارنامه ای نوشته شده و خوانا است.

ارتقاء: از رَقْی گرفته شده: بالا رفتن، صعود کردن. «فَلْیَرْتَقُوا فِی الْأَسْبَابِ» (ص/10) پس با ابزار بالارونده، بالا روند.

راق: راقی از رَقْی گرفته شده: نجات بخش، شفا دهنده. «وَقِیلَ مَنْ رَاقٍ» (قیامت/27) و گفته شود: چه کسی نجات دهنده است.

ر ق ی

رُقِی: بالا رفتن. «وَلَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِیِّک» (اسراء/ 95) و ما به بالا رفتن تو ایمان نمی آوریم.

تَراقی: جمع تَرقُوهَ یعنی استخوان گرداگرد گردن و بالای سینه. «کلَّا إِذَا بَلَغَتْ التَّرَاقِیَ» (قیامت/ 26) نه چنین است وقتی که روح به استخوان های ترقوه برسد…

ر ک ب

رَکب: جمع راکب یعنی سواران. «وَالرَّکبُ أَسْفَلَ مِنْکمْ» (انفال/ 44) و سواران پائین تر از شمایند.

رَکوب: مرکب سواری. «فَمِنْهَا رَکوبُهُمْ» (یس/ 72) پس برخی از حیوانات مرکب سواری آنها هستند.

رِکاب: اسب و استر سواری. «فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَلَا رِکابٍ» (حشر/ 6) آنچه که بر آن بدون اسب و استر تاختید.

ص:165

ر ک ب

ترکیب: مرکب نمودن. «فِی أَیِّ صُورَةٍ مَا شَاءَ رَکبَک» (انفطار/8) در هر شکلی که خواست تو را ترکیب نمود.

مُتراکب: از رَکب گرفته شده: انباشته شده، روی هم قرار گرفته. «حَبًّا مُتَرَاکبًا» (انعام/99) دانه هایی روی هم انباشته.

رُکبان: جمع راکب یعنی سواره ها. «فَرِجَالًا أَوْ رُکبَانًا» (بقره/239) پس سوارگان یا پیاده گان.

ر ک د

رواکد: جمع راکد یعنی ساکن. «فَیَظْلَلْنَ رَوَاکدَ عَلَی ظَهْرِهِ» (شوری/ 32) پس کشتی ها بر بالای آب ساکن می مانند.

ر ک ز

رِکز: آواز پنهان و پوشیده. «أَوْ تَسْمَعُ لَهُمْ رِکزاً» (مریم/ 98) یا از آنها آواز پنهان و پوشیده ای بشنوی.

ر ک س

رَکس: واژگون کردن. «وَاللَّهُ أَرْکسَهُمْ بِمَا کسَبُوا» (نساء/ 90) خداوند به خاطر عملکردشان آنها را وارونه کرد.

ر ک ض

رَکض: جنبانیدن پای. پای زدن و دویدن و دوانیدن. «ارْکضْ بِرِجْلِک» (ص/ 42) پای خود را بجنبان و بر زمین بزن.

ر ک ع

رکوع: پشت خم کردن به نیت تواضع. «وَارْکعِی مَعَ الرَّاکعِینَ» (آل عمران/ 39) با رکوع کنندگان رکوع کنیم.

رُکع: جمع راکع: رکوع کنندگان. «وَالرُّکعِ السُّجُودِ» (بقره/125) و راکعان و ساجدان.

ص:166

ر ک م

رَکم: روی هم انباشتن. رُکام: ابر سطبر و بر هم انباشته شده. «یَجْعَلُهُ رُکاماً» (نور/ 43) پس آنها را به صورت ابر روی هم انباشته قرار می دهد.

مَرْکوم: انباشته شده. «سَحَابٌ مَرْکومٌ» (طور/44) ابری انباشته شده.

ر ک ن

رُکن: چیزی که شایسته تکیه و اعتماد(1) باشد. «فَتَوَلَّی بِرُکنِهِ» (ذاریات/ 39) پس فرعون بر افراد مورد اعتماد خود تکیه کرد.

ر م ح

رِماح: جمع رُمح یعنی نیزه. «تَنَالُهُ أَیْدِیکمْ وَرِمَاحُکمْ» (مائده/94) دست ها و نیزه هایتان به آن ها می رسد.

ر م د

رِماد: خاکستر. «کرَمَادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ» (ابراهیم/18) مانند خاکستری که باد آن را پراکنده کند.

ر م ز

رَمْز: اشاره. «إِلَّا رَمْزًا» (آل عمران) مگر به صورت رمز و اشاره.

ر م ض

رمضان: ماه نهم از ماههای قمری اسلامی و شریفترین ماه و زمان نزول قرآن است. «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِیَ أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ» (بقره/ 185) ماه رمضان است که قرآن در آن نازل شده است.

رُمّان: انار. «وَجَنَّاتٍ مِّنْ أَعْنَابٍ وَالزَّیْتُونَ وَالرُّمَّانَ» (انعام/ 99) و باغهایی از انگور و زیتون و انار.

ر م م

رَمیم: خاکستر. «وَهِیَ رَمِیمٌ» (یس/78) و آن ها خاکستر شده اند.

ص:167

ر م ی

رَمی: انداختن. تهمت زدن. نسبت زشتی به کسی دادن. «وَمَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ» (انفال/ 17) تو نیانداختی آنگاه که انداختی ریگ را. «وَالَّذِینَ یَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ» (نور/ 4) کسانی که به زنان شوهردار مؤمن تهمت می زنند.

ر ه ب

رَهب: ترس و بیم. اِرهاب: ترسانیدن. «تُرْهِبُونَ بِهِ عَدْوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّکمْ» (انفال/ 60) با آن دشمن خدا و دشمنتان را می ترسانید.

رُهبان: جمع راهب یعنی زاهد و دانشمند. «ذَلِک بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّیسِینَ وَرُهْبَانً» (مائده/ 86) چرا که برخی از آنها کشیشان و راهبان هستند.

رهبانیت: گوشه گیری. «وَرَهْبَانِیَّةً ابْتَدَعُوهَا» (حدید/ 27) رهبانیتی که خود اختراع کردند.

رَهْبَة: خوف و هراس. «لَأَنْتُمْ أَشَدُّ رَهْبَةً» (حشر/13) ترس شما بیشتر است.

رَهَبْ: ترس، خوف. «رَغَبًا وَرَهَبًا» (انبیاء/90) از روی رغبت و ترس.

ر ه ط

رَهط: گروهی کمتر از ده نفر که زن همراه آنها نباشد. «وَلَوْلاَ رَهْطُک» (هود/ 91) اگر گروه تو نبود…

ر ه ق

رَهق: زیان و ترس و تباهی و فراگرفتن. «فَلَا یَخَافُ بَخْساً وَلَا رَهَقاً» (جن/ 13) نمی ترسد از زیان و تباهی و ستم. چهره او را فقر و تباهی فرا نمی گیرد. «فَزَادُوهُمْ رَهَقاً» (جن/ 6) پس تباهی آنها را افزون کردند.

اِرهاق: هلاک کردن و کشتن. «سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً» (مدثر/ 17) او را در حال بالا رفتن هلاک می کنم.

ر ه ن

رَهن: گرو. گرو بستن. رهان: گروگان. «فَرِهَانٌ مَقْبُوضَةٌ» (بقره/ 238) پس گرو بدست طلبکار بدهید.

ص:168

رَهین: گرو، گروگان. «کلُّ امْرِئٍ بِمَا کسَبَ رَهِینٌ» (طور/21) هر کسی گروگان عمل خویش است.

ر ه و

رهو: دریای آرام. «وَاتْرُک الْبَحْرَ رَهْوًا» (دخان/ 24) دریا را آسان و آرام رها کن.

ر و ح

رُوح: به چند معنی آمده است از قبیل:

1. رحمت: « یُنَزِّلُ الْمَلآئِکةَ بِالْرُّوحِ» (نحل/ 2) فرشتگان با رحمت نازل می شوند.

2. قرآن: «أَوْحَیْنَا إِلَیْک رُوحاً مِّنْ أَمْرِنَا» (شوری/ 52) قرآن را از امر خود به او وحی کردیم.

3. عیسی علیه السلام:« وَکلِمَتُهُ أَلْقَاهَا إِلَی مَرْیَمَ وَرُوحٌ مِّنْهُ» (نساء/ 171) و کلمه و روح خود را به مریم القاء کردیم.

4. فرشتگان: «تَنَزَّلُ الْمَلَائِکةُ وَالرُّوحُ» (قدر/ 4) فرشتگان و روح در شب قدر نازل می شوند.

5. جبرئیل: « فَأَرْسَلْنَا إِلَیْهَا رُوحَنَا» (مریم/ 17) ما روح خود را به سوی او ارسال نمودیم.

6. جان: «یسئلونک عن الروح» (اسراء/ 87) از تو دربارۀ روح (جان) می پرسند.

اِراحة: آسایش دادن. «وَلَکمْ فِیهَا جَمَالٌ حِینَ تُرِیحُونَ» (نحل/ 6) هنگام استراحت دادن چهارپایان برای شما زیبایی و جمال است.

رَوح: مهربانی. رحمت. نسیم خوش. «وَلاَ تَیْأَسُواْ مِن رَّوْحِ اللّهِ» (یوسف/ 87) از رحمت الهی ناامید مباشید. «فَرَوْحٌ وَرَیْحَانٌ» (واقعه/ 89) نسیم خوش و ریحان.

رَواح: شامگاه، برگشت باد از ظهر تا شب. «وَرَوَاحُهَا شَهْرٌ» (سبأ/12) بازگشت باد از ظهر تا شب به اندازه یک ماه بود.

ر و د

ارادة: خواستن. «إِذَا أَرَادَ شَیْئًا» (یس/ 82) هرگاه که اراده کند و بخواهد…

مُرید: از نامهای زیبای الهی. «یُرِیدُ بِکمُ الْعُسْرَ» (بقره/ 185) خدا برای شما ارادۀ آسانی کرده است.

ص:169

راوَدَ: از مراوده گرفته شده: خواستن چیزی با کشاکش، مطالبة چیزی با نرمی. اگر با عین بیاید یعنی مطالبه چیزی با مکر و حیله. «وَرَاوَدَتْهُ الَّتِی هُوَ فِی بَیْتِهَا» (یوسف/23) و کسی که یوسف در خانه اش بود با او مراوده کرد.

تَراوُد: از رَوْد گرفته شده: چاره اندیشی، مطالبه. «سَنُرَاوِدُ عَنْهُ أَبَاهُ» (یوسف/61) به زودی چاره ای می اندیشیم و او را با هر ترفندی که شده از پدرش مطالبه کنیم.

رُوَیْداً: از رَوْد گرفته شده: اندک _ کم. «أَمْهِلْهُمْ رُوَیْدًا» (طلاق/17) اندکی به کافران مهلت بده.

ر و ض

رَوضَة: باغ و جمع آن ریاض و روضات است. «فَهُمْ فِی رَوْضَةٍ یُحْبَرُونَ» (روم/ 15) پس آنان در باغی، مسرور و محترم بسر می برند. «فِی رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ» (شوری/ 22) در باغهای بهشت منزل دارند.

ر و ع

رَوع: بیم و ترس. «فَلَمَّا ذَهَبَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ الرَّوْعُ» (هود/ 74) وقتی که ترس از ابراهیم رخت بر بست.

ر و غ

روغ: رو به چیزی کردن. پنهان سوی چیزی رفتن. «فَرَاغَ إِلَی آلِهَتِهِمْ» (صافات/ 91) پس ابراهیم پنهانی به سوی بتهایشان رفت.

ر و م

روُم: قومی معروفند مانند فارس. «غُلِبَتِ الرُّومُ» (روم/ 2) رومیان شکست خوردند.

ر ی ب

رَیب: شک. «ذَلِک الْکتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ» (بقره/ 2) آن کتاب تردیدی در آن نیست.

مُرتاب: شک کننده. «یُضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُّرْتَابٌ» (غافر/ 34) خداوند مسرف شک کننده را گمراه می کند.

مُریب: تردید کننده. «مُعْتَدٍ مُّرِیبٍ» (ق/ 25) تعدی کننده و تردید کننده.

ص:170

ر ی ب

اِرْتیاب: تردید پیدا کردن. «أَفِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَمْ ارْتَابُوا» (بقره/50) آیا در قلب هایشان مرض است یا تردید دارند.

ریبَة: شک و تردید. «لَا یَزَالُ بُنْیَانُهُمْ الَّذِی بَنَوْا رِیبَةً فِی قُلُوبِهِمْ» (توبه/110) بنیان شک و تردیدی که در دل خویش بنا کردند همواره باقی است.

ر ی ح

ریح: باد، بوی. «إِنِّی لَأَجِدُ رِیحَ یُوسُفَ» (یوسف/ 94) من بوی یوسف را می شنوم. «إِن یَشَأْ یُسْکنِ الرِّیحَ» (شوری/ 33) اگر خدا بخواهد باد ساکن می شود. جمع آن ریاح است «یُرْسِلُ الرِّیَاحَ» (روم/ 48) بادها را می فرستد.

رَیْحان: گل های خوشبو. «فَرَوْحٌ وَرَیْحَانٌ» (واقعه/89) پس روح و ریحان (استراحت و گل های خوشبو) هستند.

ر ی ش

ریش: پر. جامه فاخر و گرانبها. «وَرِیشاً وَلِبَاسُ التَّقْوَیَ خیر» (اعراف/ 26) و جامه زیبا فرستادیم. بر شما باد لباس تقوا که بهتر از هر لباس است.

ر ی ع

ریع: زمین بلند. «أَتَبْنُونَ بِکلِّ رِیعٍ آیَةً تَعْبَثُونَ» (شعراء/ 128) آیا بر هر بلندی ساختمان علامتی می سازید تا سرگرم شوید؟

ر ی ن

رَین: زنگار و چرک. «کلَّا بَلْ رَانَ عَلَی قُلُوبِهِم» (مطففین/ 14) نه چنین است بلکه بر قلوب آنها زنگار نشسته است.

ص:171

ص:172

ز ج ر

زَجر: راندن. شکنجه دادن. آزردن. منع کردن. «فِیهِ مُزْدَجَرٌ» (نجم/ 4) در آن مایه انزجار و منع مردمان است. «وَقَالُوا مَجْنُونٌ وَازْدُجِرَ» (قمر/ 9) گفتند: او دیوانه ای زجر کشیده است.

زاجر: منع کننده. «فَالزَّاجِرَاتِ زَجْراً» (صافات/ 2) قسم به فرشتگان راننده یا منع کننده.

زَجْرَة: فریاد، نفحة صور. «فَإِنَّمَا هِیَ زَجْرَةٌ وَاحِدَةٌ» (صافات/19) پس آن یک فریاد و دمیدن در صور است.

ز ج ی

ازجاء: از جایی به جایی راندن. «یُزْجِی لَکمُ الْفُلْک فِی الْبَحْر» (اسراء/ 66) کشتی را برای شما می راند در دریا تا از فضل خدا روزی طلب کنید.

مُزجاة: چیز راندنی و دور افکندنی. «وَجِئْنَا بِبِضَاعَةٍ مُّزْجَاةٍ» (یوسف/ 88) با بضاعتی ناچیز و دور انداختنی به سوی تو آمدیم.

ز ح ز ح

زحزحة: دور کردن. «وَمَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذَابِ أَن یُعَمَّرَ» (بقره/ 96) هر قدر هم که عمر کند موجب دور کردن او از عذاب نمی شود.

ز ح ف

زحف: به سوی جنگ تاختن. «إِذَا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کفَرُواْ زَحْفاً» (انفال/ 15) وقت دیدار کافران به آنها تهاجم کنید.

ز خ ر ف

زُخرُف: زر. آرایش و زیور. زر اندود و ظاهر فریب. «زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا» (انعام/ 112) با سخنان آراسته فریب دهنده خویش.

ز ر ب

زَرابِی: بالشها و متّکاها. «وَزَرَابِیُّ مَبْثُوثَةٌ» (غاشیه/ 106) و بالشهای گسترده و فرشهای عالی.

ص:174

ز ر ع

زَرع: کشت و کشاورزی. «وَالنَّخْلَ وَالزَّرْعَ» (انعام/ 141) و خرما و کشاورزی.

زُرُوع: جمع زرع: کشاورزی. «وَزُرُوعٍ وَنَخْلٍ طَلْعُهَا هَضِیمٌ» (شعراء/ 148) و کشاورزی ها و خرماهایی که شکوفه های آن زیبایند.

زُارع: کشاورز. «أَأَنتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ» (واقعه/ 64) آیا شما آن را می کارید یا کشاورز واقعی ما هستیم؟

زُرّاع: جمع زارع: کشاورزان. «یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ» (فتح/ 64) کشاورزان را به شگفتی وا می دارد.

ز ر ق

زُرق: کبود چشم ها که مفرد آن اَزرُق است و در عربی کنایه از دشمن و خبیث بدجنس می باشد. «وَنَحْشُرُ الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ زُرْقًا» (طه/ 102) و روز قیامت آنها را چشم کبود حشر می کنیم.

ز ر ی

ازدراء: تحقیر کردن. خوار شمردن. «وَلاَ أَقُولُ لِلَّذِینَ تَزْدَرِی أَعْیُنُکمْ» (هود/ 31) نمی گویم من به کسانی که به چشم شما خوار می آیند…

ز ع م

زَعم: پنداشتن. گمان کردن. «فَقَالُواْ هَ_ذَا لِلّهِ بِزَعْمِهِمْ» (انعام/ 136) می گویند این برای خدا است. به گمان خودشان.

زعیم: کفیل و ضامن. «وَأَنَاْ بِهِ زَعِیمٌ» (یوسف/ 72) و من کفیل و ضامنم.

ز ف ر

زَفیر: دم فرو بردن. هر نفس که فرو می رود. «لَهُمْ فِیهَا زَفِیرٌ» (هود/ 106) در آن نفس می کشند.

ز ف ف

زف: شتاب کردن. «فَأَقْبَلُوا إِلَیْهِ یَزِفُّونَ» (صافات/ 94) روی بدو کردند شتابان.

ص:175

ز ق و م

زَقُّوم: درختی است که میوۀ آن خوراک گناهکاران است. «أَذَلِک خَیْرٌ نُّزُلاً أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ» (صافات/ 62) آیا این بهتر است یا درخت زقّوم.

ز ک و

زکاة: پاک شدن. سهمی که خداوند از اموال ثروتمندان برای فقر و کارهای خیر معین کرده است. «الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ» (نمل/ 3) آنانکه نماز می خوانند و زکات می پردازند. «وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَکا مِنکم مِّنْ أَحَدٍ أَبَداً» (نور/ 21) اگر فضل و رحمت الهی نبود هیچکدام پاک نمی شدید بهیچ وجه.

تزکیة: پاک کردن. «وَیُزَکیهِمْ» (آل عمران/ 164) و آنها را تزکیه می کند.

تَزَکّی: پذیرفتن پاکی. «قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَکی» (اعلی/ 14) رستگار شد آنکس که پاک شد.

زَکِیّ: پاک و پاکیزه. «لِأَهَبَ لَک غُلَاماً زَکیّاً» (مریم/ 19) تا به تو فرزندی پاکیزه بدهم.

زکیّة: مؤنث زَکّیّ است. «أَقَتَلْتَ نَفْسًا زَکیَّةً» (کهف/ 74) آیا انسان پاک و بی گناهی را کشتی؟

ز م ل

تَزَمُّل: خود را در جامه پیچیدن. «یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ» (مزمل/ 1) ای جامه به خود پیچیده.

ز م ه ر ر

زَمهَریر: سرمای سخت. «لَا یَرَوْنَ فِیهَا شَمْساً وَلَا زَمْهَرِیراً» (دهر/ 13) در بهشت نه آفتابی می بینند و نه سرمای سخت.

ز ن ج ب ل

زنجبیل: ریشه گیاهی است با طعم تند. «کانَ مِزَاجُهَا زَنجَبِیلاً» (دهر/ 17) جامی که با زنجبیل آمیخته است.

ز ن م

زَنیم: بسیار بداخلاق و پرخور. «عُتُلٍّ بَعْدَ ذَلِک زَنِیمٍ» (قلم/ 13) متکبرند و در عین حال خشن و بداخلاق و …

ص:176

ز ن ی

زِنا: نزدیکی با زن بیگانه. «وَلاَ تَقْرَبُواْ الزِّنَی» (اسراء/ 32) به زنا نزدیک نشوید.

ز ل ز ل

زَلزله و زِلزال: زمین لرزه. لرزش. و مجازاً به معنای اضطراب و تشویش خاطر آمده است. «وَزُلْزِلُوا زِلْزَالاً شَدِیداً» (احزاب/ 11) و لرزیدند و به شدت مضطرب شدند. «إِذَا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزَالَهَا» (زلزال/ 1) وقتی که زمین به شدت بلرزد چه لرزیدنی.

زلزال: زلزله. «اِذَا زُلْزِلَتْ الْأَرْضُ زِلْزَالَهَا» (زلزال/1) وقتی که زمین بلرزد، چه لرزیدنی.

زَلْزلة: لرزش زمین. «إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَیٌْ عَظِیمٌ» (حج/1) لرزش زمین بسیار بزرگ است.

ز ل ف

زُلفة و زُلفی: نزدیکی. اِزلاف: نزدیک کردن. «وَأُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ» (شعراء/ 90) نزدیک گردانده شد بهشت برای متقیان.

اَزْلَفَ: نزدیک گردانید. «وَأَزْلَفْنَا ثَمَّ الْآخَرِینَ» (شعراء/64) و دیگران را نزدیک گردانیدیم.

زُلَف: جمع زُلفَة: نزدیکی ها و اوایل شب. «وَزُلَفًا مِنْ اللَّیْلِ» (هود/114) و نزدیکی های شب. اوایل شب.

ز ل ق

زَلق: لغزیدن. زمین هموار و بی درخت. «لَیُزْلِقُونَک بِأَبْصَارِهِمْ» (قلم/ 51) با چشمان خود تو را بلغزانند. «فَتُصْبِحَ صَعِیدًا زَلَقًا» (کهف/ 40) پس باغ نابود و با خاک یکسان گردد.

ز ل ل

زَلَل: لغزیدن و مجازاً به معنای خطا کردن. استزلال و ازلال: لغزاندن و به خطا وادار کردن. «فَإِن زَلَلْتُمْ» (بقره/ 209) پس اگر لغزیدید.. «فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطَانُ» (بقره/ 36) شیطان آن دو را لغزاند. «إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّیْطَانُ بِبَعْضِ مَا کسَبُواْ» (آل عمران/ 155) شیطان بواسطه برخی از کارهای آنها، ایشان را لغزاند.

اِسْتِزْلال: طلب لغزش. «اسْتَزَلَّهُمْ الشَّیْطَانُ» (آل عمران/155) شیطان از آنان لغزش خواست.

ص:177

ز ل م

اَزلام: جمع زَلَم یعنی تیرها. «وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلَامِ» (مائده/ 4) حرام شد که ذبیحه را با تیرها قسمت کنید.

ز م ر

زُمَر: جمع زُمرَة یعنی دسته ها و گروه ها. «وَسِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ زُمَراً» (زمر/ 73) و متقیان را به سوی بهشت دسته دسته می برند.

ز ه د

زُهد: بی رغبتی. «وَکانُواْ فِیهِ مِنَ الزَّاهِدِینَ» (یوسف/ 20) و آن ها نسبت به وی بی رغبت بودند.

ز ه ر

زَهرة: گل و شکوفه. «زَهْرَةَ الْحَیَاةِ الدُّنیَا» (طه/ 131) شکوفۀ حیات دنیا است.

ز ه ق

زَهق: هلاکت. زُهُوق: هلاک شده. «وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ کانَ زَهُوقاً» (اسراء/ 81) باطل، هلاک شد، چرا که باطل هلاک شدنی است.

ز و ج

زَوج: جفت. صنف. زن و یا شوهر (همسر). «مِن کلِّ فَاکهَةٍ زَوْجَانِ» (رحمن/ 52) در آن از هر میوه ای دو صنف وجود دارد. «خَلَقَ الزَّوْجَیْنِ الذَّکرَ وَالْأُنثَی» (نجم/ 45) خداوند جفت آفرید، نر و مادّه.(1)

اَزواج: جمع زَوج یعنی صنف ها. «وَکنتُمْ أَزْوَاجاً ثَلَاثَةً» (واقعه/ 7) و شما صنفهای سه گانه هستید. «وَآخَرُ مِن شَکلِهِ أَزْوَاجٌ» (ص/ 58) و این نوع عذابهای گوناگون دیگر.

تزویج: ازدواج کردن. «وَإِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ» (تکویر/ 7) نفوس با یکدیگر ازدواج می کنند.

ص:178

ز و د

تَزَوُّد: توشه گرفتن. «وَتَزَوَّدُوا» (بقره/197) و توشه برگیرید.

زاد: توشه. «فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَی» (بقره/197) بهترن توشه تقوی است.

ز و ر

زُور: دروغ، باطل. «وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ» (حج/ 30) از دروغ و باطل بپرهیزید.

تَزاوُر: منحرف گشتن. «تَتَزَاوَرُ عَنْ کهْفِهِمْ ذَاتَ الْیَمِینِ» (کهف/ 16) آفتاب منحرف می گشت از اصحاب کهف به طرف راستِ کسی که به در غار ایستاده بود.

زُرتم: زیارت کردید. «حَتَّی زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ» (تکاثر/ 2) تا جایی که به زیارت قبرها رفتید.

ز و ل

زَوال: کنار رفتن. برطرف شدن. «فَزَیَّلْنَا بَیْنَهُمْ» (یونس/ 28) همۀ آن اوهام را نابود کردیم.

ز ی ت

زَیت: روغن زیتون. «یَکادُ زَیْتُهَا یُضِیءُ» (نور/ 35) نزدیک است که روغن آن نور دهد.

ز ی د

مزید: افزودن. «وَتَقُولُ هَلْ مِن مَّزِیدٍ» (ق/ 30) جهنم می گوید: آیا اضافه بر این هست؟

زَید: پسر خواندة حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم. «فَلَمَّا قَضَی زَیْدٌ مِّنْهَا وَطَراً» (احزاب/ 37) وقتی که زید حاجت خود را از زینب گرفت.

ز ی غ

زَیغ: کجی و انحراف. ناتوانی در بینایی یا انحراف در آن. «مَا زَاغَ الْبَصَرُ وَمَا طَغَی» (نجم/ 17) چشم او در نگرش منحرف نگردید. «رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنَا» (آل عمران/ 8) خدایا قلوب ما را منحرف نگردان. «فَأَمَّا الَّذِینَ فی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ» (آل عمران/ 7) و کسانی که در قلوب آنها انحراف است…

ازاغ: منحرف گردانید. «فَلَمَّا زَاغُوا أَزَاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ» (صف/ 5) وقتی که از حق رو گردانیدند، خداوند هم قلب آنها را منحرف کرد.

ص:179

ز ی ل

مازالَ: پیوسته، همواره. «فَمَا زَالَتْ تِلْک دَعْوَاهُمْ» (انبیاء/15) پس فریاد آن ها پیوسته همین بود.

تَزَیُّل: از زَیْل گرفته شده: جدا شدن. «لَوْ تَزَیَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِینَ کفَرُوا» (فتح/25) اگر جدا شده بودند، حتماً کافران را عذاب می کردیم.

ز ی ن

تزیین: آراستن. «وَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ مَا کانُواْ یَعْمَلُونَ» (انعام/ 43) شیطان اعمال آنها را آراست.

زینت: آراستگی. «وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ» (نور/ 31) زنان آرایش خود را آشکار نکنند.

ازَیَّنت: از زَیْن گرفته شده: زینت گرفت. «حَتَّی إِذَا أَخَذَتْ الْأَرْضُ زُخْرُفَهَا وَازَّیَّنَتْ» (یونس/24) تا آن گاه که زمین زیبایی خود را گرفت و زینت پیدا کرد.

ص:180

س ب ب

سَبّ: دشنام دادن. «وَلاَ تَسُبُّواْ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ فَیَسُبُّواْ اللّهَ عَدْوًا بِغَیْرِ عِلْمٍ» (انعام/ 108) به کسانی که خدا را نمی پرستند دشنام ندهید که آنها هم خدا را جاهلانه دشنام می دهند.

سَبَب: ریسمان، چاره و وسیله هر کار. «وَآتَیْنَاهُ مِن کلِّ شَیْءٍ سَبَبًا» (کهف/ 84) از هر چیز وسیله ای برای ذوالقرنین قرار دادیم. «فَلْیَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَی السَّمَاءِ» (حج/ 15) پس با ریسمانی به آسمان برود.

س ب ت

سَبت: شنبه. تعطیلی. آرام گرفتن. «یَوْمَ سَبْتِهِمْ» (اعراف/ 163) روز آرامش آنها (روز شنبه که یهودیان تعطیل می کردند.)

سُبات: آرامش. «وَجَعَلْنَا نَوْمَکمْ سُبَاتاً» (نبأ/ 9) و شب را آرامش شما قرار دادیم.

س ب ح

سَبح: سیر کردن. تاختن. دویدن. شنا کردن. کنایه از کوشش و تلاش هم آمده است. «إِنَّ لَک فِی اَلنَّهَارِ سَبْحاً طَوِیلاً» (مزمل/ 7) در روز کوشش بسیار می کنی.

سابحات: جمع سابح: شناگر، دونده. «وَالسَّابِحَاتِ سَبْحاً» (نازعات/ 3) قسم به تازندگان یا اسبهای دونده.

سُبحان: تنزیه و پاکی. «سُبْحَانَ اللَّهِ» (انبیاء/ 22) منزه است خداوند.

تَسبیح: تنزیه و نماز. «وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّک» (ق/ 39) خدا را تسبیح آمیخته با حمد کن.

س ب ط

اَسباط: جمع سِبط یعنی دوازده قبیله بنی اسرائیل از فرزندان یعقوب علیه السلام که پیغمبران بنی اسرائیل، از هر یک از اسباط بودند. «وَمَا أُنزِلَ إِلَی إِبْرَاهِیمَ ... وَالأسْبَاطِ» (بقره/ 136) آنچه بر ابراهیم و… اسباط نازل شد.

س ب ع

سَبُع: درنده. «وَمَا أَکلَ السَّبُعُ» (مائده/ 3) و آنچه که حیوان درنده خورده است.

سَبع: هفت. «سَبْعَ سَمَاوَاتٍ» (بقره/ 29) هفت آسمان.

ص:182

سبعة: هفت. «لَهَا سَبْعَةُ أَبْوَابٍ» (حجر/ 44) جهنم دارای هفت در است.

سبعون: هفتاد: «سَبْعُونَ ذِرَاعاً» (حاقه/ 32) هفتاد ذراع طول زنجیر است.

س ب غ

سابغات: زره های جنگی. «أَنِ اعْمَلْ سَابِغَاتٍ» (سبأ/ 11) زره های جنگی بساز.

اِسباغ: فراوان دادن. «وَأَسْبَغَ عَلَیْکمْ نِعَمَهُ» (لقمان/ 20) نعمتهای خود را فراوان به شما داد.

س ب ق

سَبق: پیشی گرفتن. «فَالسَّابِقَاتِ سَبْقاً» (نازعات/ 4) به پیشی گیرندگان قسم که پیشی می گیرند.

سابق: پیشی گیرنده. «وَلَا اللَّیْلُ سَابِقُ النَّهَارِ» (یس/ 40) و شب از روز پیشی نمی گیرد.

سابقات: جمع سابق. «فَالسَّابِقَاتِ «سَبْقاً» (نازعات/ 4) قسم به پیشی گیرندگان.

استباق: نبرد در مسابقه. «ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ» (یوسف/ 17) رفتیم تا مسابقه بگذاریم.

مسبوق: کنایه از عاجز و کسی که در مسابقه بازنده شده و عقب افتاده است. «وَمَا نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ» (واقعه/ 60) ما عاجز و درمانده نیستیم.

س ب ل

سبیل: راه. و جمع آن سُبُل. راهها است. «وَفِی سَبِیلِ اللّهِ» (توبه/ 60) و در راه خدا. «سُبُلَ السَّلاَمِ» (مائده/ 16) راههای سلامتی.

ابن السیل: در راه مانده. «وَابْنِ السَّبِیلِ» (توبه/ 60) یکی از مصارف زکات.

س ت ت

ستة: شش. «فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ» (سجده/ 4) در شش روز (دوره).

ستین: شصت. «فَإِطْعَامُ سِتِّینَ مِسْکینًا» (مجادله/ 1) پس اطعام 60 مسکین.

س ت ر

سَتر: پوشیدن. «وَمَا کنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ» (فصلت/ 32) و آنچه که می پوشید.

سِتر: پوشش. «لَّمْ نَجْعَل لَّهُم مِّن دُونِهَا سِتْرًا» (کهف/ 90) برای آنها در مقابل آفتاب پوششی قرار نداده بودیم.

ص:183

مَستور: پوشیده، مجازا به معنای ساتر هم آمده است. «جَعَلْنَا بَیْنَک وَبَیْنَ الَّذِینَ لاَ یُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ حِجَاباً مَّسْتُوراً» (اسراء/ 45) وقتی که قرآن میخوانی بین تو و افراد بی ایمان به آخرت حجابی ساتر قرار می دهیم.

س ج ر

مَسْجور: از سَجْر گرفته شده: آتش گرفته، برافروخته، پر از شعله. «وَالْبَحْرِ الْمَسْجُورِ» (طور/6) و به دریای آتش گرفته و برافروخته سوگند.

تَسْجیر: افروخته شدن. «وَإِذَا الْبِحَارُ سُجِّرَتْ» (تکویر/6) وقتی که دریاها افروخته شوند.

یُسْجَرُون: از سَجْر گرفته شده: گداخته می شوند. «ثُمَّ فِی النَّارِ یُسْجَرُونَ» (غافر/72) سپس در آتش گداخته شوند.

س ج د

سُجود: فروتنی. گردن نهادن. «وَیُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ» (قلم/ 42) به سجود فرا خوانده می شوند.

سُجَّد: جمع ساجد یعنی سجده کنندگان. «وَخَرُّواْ لَهُ سُجَّداً» (یوسف/ 100) در مقابل او به سجده افتادند.

مسجد: محل سجود و عبادتگاه. «لَنَتَّخِذَنَّ عَلَیْهِم مَّسْجِدًا» (کهف/ 21) کسانی که اصحاب کهف را یافتند گفتند: بر قبر آنها مسجد می سازیم.

س ج ل

سِجِلّ: طومارها. نامه ها. «کطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکتُبِ» (انبیاء/104) مانند در هم پیچیده شدن طومارها و نامه ها.

سِجّیل: گلِ سنگ شده، گلِ سفت شده. «تَرْمِیهِمْ بِحِجَارَةٍ مِنْ سِجِّیلٍ» (فیل/4) آن ها را با گِل های سخت شده سنگسار می کردند.

س ج ن

سِجْن: زندان. «رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمَّا یَدْعُونَنِی إِلَیْهِ» (یوسف/33) خدایا زندان برای من بهتر از آنچیزی است که آن زنان مرا بدان می خوانند.

ص:184

سِجّین: از سِجْن گرفته شده: زندان، بایگانی نامه بدکاران. «وَمَا أَدْرَاک مَا سِجِّینٌ» (مطففین/8) وتو چه می دانی که زندان و بایگانی نامه تبهکاران چیست؟

س ج ی

سَجی: از سَجْو گرفته شده: ساکن و آرام شد. «وَاللَّیْلِ إِذَا سَجَی» (ضحی/2) و سوگند به شب وقتی که ساکن و آرام گردد.

س ح ب

سَحاب: ابر. «أَلَمْ تر أَنَّ اللَّهَ یُزْجِی سَحَاباً» (نور/ 43) آیا نمی بینی که خداوند ابر را می راند.

یُسْحَبون: از سَحْب گرفته شده: بر زمین کشیده می شوند. «إِذْ الْأَغْلَالُ فِی أَعْنَاقِهِمْ وَالسَّلَاسِلُ یُسْحَبُونَ» (غافر/71) وقتی که غل ها و زنجیرها در گردن های آن ها است و بر زمین کشیده می شوند.

س ح ت

سُحت: مال حرام. «أَکالُونَ لِلسُّحْتِ» (مائده/ 42) مال حرام زیاد می خورند.

اِسْحات: از سَحْت گرفته شده: نابود کردن. «فَیُسْحِتَکمْ بِعَذَابٍ» (طه/61) پس شما را به وسیله عذاب نابود کند.

س ح ر

سحر: جادوگری. «یُخَیَّلُ إِلَیْهِ مِن سِحْرِهِمْ أَنَّهَا تَسْعَی» (طه/ 66) از سحر آنها چنین بنظرش می آمد که…

سَحَرَة: جمع ساحر یعنی جادوگران. «وَأُلْقِیَ السَّحَرَةُ سَاجِدِینَ» (اعراف/ 120) جادوگران به سجده افتادند.

مسحور: جادو شده. «بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ» (حجر/15) بلکه ما، گروهی جادو شده هستیم.

سحّار: بسیار جادوگر. «یَأْتُوک بِکلِّ سَحَّارٍ عَلِیمٍ» (شعراء/37) هر جادوگر قوی و دانشمند به سوی تو خواهد آمد.

سَحَر: سحرگاهان. «نَجَّیْنَاهُمْ بِسَحَرٍ» (قمر/34) آن ها را در سحرگاهان نجات دادیم.

ص:185

س ح ق

سُحْق: لعنت و نفرین. «فَسُحْقًا لِأَصْحَابِ السَّعِیرِ» (ملک/11) پس لعنت و نفرین بر اهل آتش باد.

سَحیق: بسیار ژرف، مکانی پرت. «أَوْ تَهْوِی بِهِ الرِّیحُ فِی مَکانٍ سَحِیقٍ» (حج/31) یا باد او را در مکانی پرت و عمیق می افکند.

س ح ل

ساحِل: کرانه رود، کرانه دریا. «فَلْیُلْقِهِ الْیَمُّ بِالسَّاحِلِ» (طه/39) پس دریا او را به ساحل خواهد افکند.

س خ ر

سِخری: تمسخر. «فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِیّا» (مؤمنون/ 110) آنها را شما به تمسخر گرفتید.

سُخرّی: استخدام. «لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُم بَعْضاً سُخْرِیّاً» (زخرف/ 32) تا برخی یکدیگر را استخدام کنید.

سَخِرَ: استهزاء نمود. «سَخِرَ اللَّهُ مِنْهُمْ» (توبه/79) خداوند آن ها را مسخره کرد.

سَخًّرَ: تسخیر کرد. «وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ» (رعد/2) و خورشید و ماه را تسخیر نمود.

یَسْتَسْخِرُونَ: دعوت به مسخره کردن دیگران می کنند. «وَإِذَا رَأَوْا آیَةً یَسْتَسْخِرُونَ» (صافات/14) و وقتی که معجزه ای را ببینند مردم را به تمسخر دعوت می کنند.

ساخرین: از سِخْر گرفته شده: مسخره کننده. «وَإِنْ کنْتُ لَمِنْ السَّاخِرِینَ» (زمر/56) و گرچه تو از مسخره کنندگان بودی.

مُسَخّر: تسخیر شده. «وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ» (بقره/164) و ابر تسخیر شده بین آسمان و زمین.

س خ ط

سَخَط: غضب و خشم. «أَفَمَنْ اتَّبَعَ رِضْوَانَ اللَّهِ کمَنْ بَاءَ بِسَخَطٍ مِنْ اللَّهِ» (آل عمران/182) آیا کسی که تابع رضوان الهی است مثل کسی است که غضب خدا را خریده است؟

اَسْخَط: باب افعال از سَخَط، به غضب درآورد. «ذَلِک بِأَنَّهُمْ اتَّبَعُوا مَا أَسْخَطَ اللَّهَ» (توبه/58) چرا که آن ها پیروی از چیزی کردند که خدا را به غضب درآورد.

ص:186

س د د

سَدید: از سدّ گرفته شده: محکم و صواب. «وَلْیَقُولُوا قَوْلًا سَدِیدًا» (نساء/9) سخن استوار بگویید.

س د ر

سِدْر: درخت کنار. «وَشَیٍْ مِنْ سِدْرٍ قَلِیلٍ» (سباء/16) و اندکی از سدر (درخت کنار).

سِدْرَة: مکانی است در عالم بالا. «عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی» (نجم/14) نزد سدرة المنتهی.

س د س

سُدُس: یک ششم: «وَلِأَبَوَیْهِ لِکلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ» (نساء/11) برای هر یک از آن دو 6/1 است.

سادِس: ششمین. «سَادِسُهُمْ کلْبُهُمْ» (کهف/22) ششمین آن ها سگ آن ها بود.

س ر ب

سَرَبْ: سرازیر شدن، در رفتن. «فَاتَّخَذَ سَبِیلَهُ فِی الْبَحْرِ سَرَبًا» (کهف/61) پس راه دریایی خود را در سرازیری گرفت و در رفت.

سَراب: آب نما، سراب. «أَعْمَالُهُمْ کسَرَابٍ بِقِیعَةٍ» (نور/39) اعمال آنان مثل سرابی در بیابان است.

سارِب: آشکارا رونده در روز. «وَسَارِبٌ بِالنَّهَارِ» (رعد/10) و کسی که روز آشکارا می رود.

س ر ب ل

سَرابیل: جمع سربال معرب شلوار، لباس. «وَسَرَابِیلَ تَقِیکمْ بَأْسَکمْ» (نحل/81) و لباسهایی که شما را از ناراحتی حفظ می کند.

س ر ج

سِراج: چراغ. «وَجَعَلَ فِیهَا سِرَاجًا» (فرقان/61) و در آن چراغی قرار داد.

س ر ح

سَرْح: فرستادن حیوانات به صحرا. «وَحِینَ تَسْرَحُونَ» (نحل/6) و وقتی که حیوانات را به صحرا می فرستید.

ص:187

سَراح: رها ساختن. «وَأُسَرِّحْکنَّ سَرَاحًا جَمِیلًا» (احزاب/28) و شما را به زیبایی رها سازم.

س ر د

سَرْد: بافت، حلقه شده. «أَنْ اعْمَلْ سَابِغَاتٍ وَقَدِّرْ فِی السَّرْدِ» (سبأ/11) زره های گشاد و فراخ بساز و بافت آن را یکسان بساز.

س ر د ق

سُرادِق: معرّب سراپرده، خیمه گاه، بارگاه. «أَحَاطَ بِهِمْ سُرَادِقُهَا» (کهف/29) خیمه گاه و سراپرده های آن آتش آنان را احاطه کرده است.

س ر ر

تَسُرُّ: مسرور و خوشحال می کند. «تَسُرُّ النَّاظِرِینَ» (بقره/69) بینندگان را مسرور سازد.

اَسَرَّ: پنهان دارد، آهسته گوید. «سَوَاءٌ مِنْکمْ مَنْ أَسَرَّ الْقَوْلَ وَمَنْ جَهَرَ بِهِ» (رعد/10) فرقی نمی کند که گفته پنهان کند یا آشکار سازد.

اِسرارْ: سرّی و مخفیانه. «وَأَسْرَرْتُ لَهُمْ إِسْرَارًا» (نوح/9) و من کاملاً مخفیانه و سرّی آن ها را دعوت کردم.

سِرّ: نهان، نجوای نهانی. «فَإِنَّهُ یَعْلَمُ السِّرَّ وَأَخْفَی» (طه/7) او مخفی و مخفی تر از آن را (آن چه که در دل می گذرد) می داند.

سُرور: شادمانی و سرور. «وَلَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَسُرُورًا» (دهر/11) به آن ها طراوت و شادمانی ارزانی داشت.

مَسرور: خوشحال، شادمان. «وَیَنقَلِبُ إِلَی أَهْلِهِ مَسْرُورًا» (انشقاق/9) و به سوی کسان خود مسرور برمی گردد.

سَرائِر: جمع سریره: باطن ها، رازها، اسرار. «یَوْمَ تُبْلَی السَّرَائِرُ» (طارق/9) روزی که اسرار و باطن ها آشکار شوند.

سَرّاء: از سرّ گرفته شده: توانگری و خوشی. «الَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ» (آل عمران/134) آنان که در توانگری و خوشی و تنگدستی انفاق می کنند.

ص:188

سُرُر: جمع سَریر: تخت ها. «وَلِبُیُوتِهِمْ أَبْوَابًا وَسُرُرًا» (زخرف/34) و برای خانه هایشان درها و تخت هایی قرار می دهیم.

س ر ع

سارَعَ: شتاب کرد. «نُسَارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْرَاتِ» (مؤمنون/56) در رساندن خیرات به آن ها شتاب می کنیم.

سَریع: به سرعت انجام دهنده. «وَاللَّهُ سَرِیعُ الْحِسَابِ» (بقره/202) و خداوند به سرعت حساب کننده است.

سِراع: به سرعت. «یَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِرَاعًا» (ق/44) روزی که زمین به سرعت از روی آن ها بشکافد.

اَسْرَع: سریع ترین، افعل تفضیل از سرعت است. «وَهُوَ أَسْرَعُ الْحَاسِبِینَ» (انعام/62) و او سریع ترین حسابگران است.

س ر ف

اِسْراف: زیاده روی، ولخرجی، تجاوز از حدّ مباح. «وَلَا تَأْکلُوهَا إِسْرَافًا وَبِدَارًا» (نساء/6) آن را از روی اسراف و عجله نخورید.

مُسْرِف: از سَرْف گرفته شده: متجاوز، زیاده روی کننده. «إِنَّ اللَّهَ لَا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کذَّابٌ» (غافر/28) خداوند کسی را که اهل اسراف و دروغ است هدایت نمی کند.

س ر ق

سارق: دزد و مؤنث آن سارقه است. «وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُواْ أَیْدِیَهُمَا» (مائده/ 38) دست مرد و زن دزد را قطع کنید.

سارقون: دزدها. «أَیَّتُهَا الْعِیرُ إِنَّکمْ لَسَارِقُونَ» (یوسف/ 70) ای کاروان شما دزد هستید.

اِسْتِراق: از سَرَقَ گرفته شده: گوش دادن دزدکی. «إِلَّا مَنْ اسْتَرَقَ السَّمْعَ» (حجر/18) مگر آن کس که دزدیده گوش دهد.

س ر م د

سَرْمَد: دائمی، ماندگار. «إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکمْ اللَّیْلَ سَرْمَدًا» (قصص/71) اگر خداوند شب را برای شما همیشگی و دائمی قرار دهد.

ص:189

س ر ی

اِسراء: سیر دادن شبانه. «سُبْحَانَ الَّذِی أَسْرَی بِعَبْدِهِ» (اسراء/ 1) منزه است خدایی که بنده اش را شبانه سیر داد.

یَسْر: سیر می کند. «وَاللَّیْلِ إِذَا یَسْرِ» (فجر/ 4) قسم به شب آنگاه که سیر می کند.

سَرِیّ: چشمه، آب جاری. «قَدْ جَعَلَ رَبُّک تَحْتَک سَرِیًّا» (مریم/24) خداوند زیر پای تو چشمه ای قرار داد.

س ع ر

سَعیر: آتش افروخته. اسم دوزخ یا یکی از درکات آن. «أَصْحَابِ السَّعِیرِ» (فاطر/ 6) اصحاب دوزخ.

س ف ه

سُفَهاء: نادانان. «سَیَقُولُ السُّفَهَاء» (بقره/ 142) (بزودی نادانان می گویند. البته به اطفال نابالغ هم سفیه می گویند. «وَلاَ تُؤْتُواْ السُّفَهَاء أَمْوَالَکمُ» (نساء/ 5) اموال خود را به سفیهان (اطفال نابالغ و غیر رشید و مجنون) ندهید.

س ق ر

سَقَر: دوزخ یا یکی از درکات آن، «مَا سَلَککمْ فِی سَقَرَ» (قمر/ 48) چه شما را به دوزخ افکند؟

س ط ح

سَطْح: مسطح شده، هموار شده. «وَإِلَی الْأَرْضِ کیْفَ سُطِحَتْ» (غاشیه/20) و به زمین نمی نگرید که چگونه مسطح و هموار گشته؟

س ط ر

سَطَرَ: نوشت از سَطْر گرفته شده است. «وَالْقَلَمِ وَمَا یَسْطُرُونَ» (قلم/1) سوگند به قلم و آن چه که می نویسد.

مَسْطور: نگارش یافته. «وَکتَابِ مَسْطُورً» (طور/2) قسم به کتابی نوشته شده و نگارش یافته.

ص:190

مُسْتَطَر: از سَطْر گرفته شده است. نوشته شده. «وَکلُّ صَغِیرٍ وَکبِیرٍ مُسْتَطَرٌ» (قمر/53) و هر کوچک و بزرگی مکتوب و نوشته شده است.

اَساطیر: جمع اُسطوره: افسانه. «إِنْ هَذَا إِلَّا أَسَاطِیرُ الْأَوَّلِینَ» (انعام/25) این نیست مگر اسطوره های پیشین.

مُسَیْطِر: از سَطْر و سَیْطَره گرفته شده است. مراقب و مسلّط (مصیطر در اصل با س بوده ولی به خاطر همجواری با ط به ص تبدیل شده است). «لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُسَیْطِرٍ» (غاشیه/22) تو نسبت به آن ها سلطه و سیطره نداری.

س ط و

یَسْطون: از سَطْو گرفته شده است. حمله کردن، دست دراز کردن. «یَکادُونَ یَسْطُونَ بِالَّذِینَ یَتْلُونَ عَلَیْهِمْ آیَاتِنَا» (حج/72) نزدیک است که بر کسانی که آیات ما را می خوانند حمله و دست درازی کنند.

س ع د

سَعِد: سعادتمند شد. «وَأَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ» (هود/108) و اما سعادتمندان در بهشت هستند.

سَعید: سعادتمند. «فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَسَعِیدٌ» (هود/105) پس برخی از آن ها شقاوتمند و برخی سعادتمند هستند.

سُعِّرَت: بر افروخته شد. «وَإِذَا الْجَحِیمُ سُعِّرَتْ» (تکویر/12) و وقتی که جهنم برافروخته شود.

سُعُر: جمع سعیر: آتش های برافروخته. به معنای جنون نیز آمده است. «إِنَّا إِذًا لَفِی ضَلَالٍ وَسُعُرٍ» (قمر/24) ما در اینصورت درگمراهی و آتش برافروخته (جنون) هستیم.

س ع ی

سَعی: سعی کرد، تلاش نمود. «وَمَنْ أَظْلَمُ ... وَسَعَی فِی خَرَابِهَا» (بقره/114) و چه کسی ستمگر تر از آن کسی است که… و سعی در تخریب آن داشته باشد.

سعْی: سنّ کار و کوشش. «فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ» (صافات/102) وقتی که همراه پدر و به سن کار و کوشش رسید.

ص:191

س غ ب

مَسْغَبَة: قحطی و خشکسالی. «أَوْ إِطْعَامٌ فِی یَوْمٍ ذِی مَسْغَبَةٍ» (بلد/14) یا طعام دادن در روز قحطی و خشکسالی.

س ف ح

مَسْفوح: از سَفح گرفته شده: خون ریخته شده «أَوْ دَمًا مَسْفُوحًا» (انعام/145) یا خونی ریخته شده.

مُسافحین: از سَفح گرفته شده: زناکار، ناپاک. «غَیْرَ مُسَافِحِینَ» (نساء/24) کسانی که پاک و دور از پلیدی هستند.

مُسافِحات: جمع مسافِحة: کسی که زناکار و پلید است. «مُحْصَنَاتٍ غَیْرَ مُسَافِحَاتٍ» (نساء/25) زنان شوهر داری که زناکار نیستند.

س ف ر

اَسْفَرَ: آشکار شود، پرده بردارد. «وَالصُّبْحِ إِذَا أَسْفَرَ» (مدثر/24) سوگند به صبح وقتی که آشکار شود و رخ نماید.

مُسْفِرَة: از سَفْر گرفته شده: شاد و گشاده. «وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ» (عبس/38) و چهره هایی در آن روز شاد و گشاده اند.

سَفَرَة: جمع سافِر: نویسندگان. «بِأَیْدِی سَفَرَةٍ» (عبس/15) به دست نویسندگانی است (به بخشهایی از تورات سِفر می گویند).

سَفَر: مسافرت. «وَمَنْ کانَ مَرِیضًا أَوْ عَلَی سَفَرٍ» (بقره/184) پس کسی که مریض و یا در سفر باشد.

اَسْفار: جمع سِفْر: کتابها. «یَحْمِلُ أَسْفَارًا» (جمعه/5) کتابهایی را حمل می کند.

س ف ع

نَسْفَعاً: از سَفع گرفته شده: با خواری کشیدن. در اصل نَسْفَعَنْ با نون تأکید خفیفه بوده که به صورت تنوین نوشته می شود. «لَنَسْفَعاً بِالنَّاصِیَةِ» (علق/15) قطعاً او را به پیشانی با خواری می کشیم.

ص:192

س ف ک

تسفکون: از سَفک گرفته شده: خون ریختن. «لَا تَسْفِکونَ دِمَاءَکمْ» (بقره/84) خون های خود را نریزید.

س ف ل

سافِل: تحتانی، قسمت پایین. «جَعَلْنَا عَالِیَهَا سَافِلَهَا» (هود/82) قسمت بالای آن را قسمت پایین آن قرار دادیم. (زیر و رو کردیم)

اَسْفَل: پایین ترین. «إِنَّ الْمُنَافِقِینَ فِی الدَّرْک الْأَسْفَلِ مِنْ النَّارِ» (نساء/145) منافقان در پایین ترین قسمت دوزخ هستند.

سُفلی: افعل تفضیل مؤنث است از سِفل: فروتر، پست تر. «وَجَعَلَ کلِمَةَ الَّذِینَ کفَرُوا السُّفْلَی» (توبه/40) و کلمه کافران را پایین تر و پست تر قرار داد.

س ف ن

سَفینة: کشتی. «حَتَّی إِذَا رَکبَا فِی السَّفِینَةِ» (کهف/71) تا آن گاه که آن دو سوار بر کشتی شدند.

س ف ه

سَفِه: ابلهی کرد. نابخردی کرد. تباه شد. «وَمَنْ یَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِیمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ» (بقره/130) و هیچکس از آیین ابراهیم دوری نمی گزیند مگر آن که ابلهی کند و خود را تباه سازد.

سَفاهَة: از سَفَه گرفته شده: نابخردی، سبک مغزی. «إِنَّا لَنَرَاک فِی سَفَاهَةٍ» (اعراف/66) ما تو را در سفاهت و نابخردی می بینیم.

سَفیه: نادان. «فَإِنْ کانَ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ سَفِیهًا» (بقره/282) اگر کسی که بدهی برگردن اوست سفیه باشد.

س ق ط

سَقَطوا: افتادند. سقوط کردند. «أَلَا فِی الْفِتْنَةِ سَقَطُوا» (توبه/49) آگاه باشید که آنان در فتنه افتادند.

ص:193

تُساقِط: از سقوط گرفته شده: بیفتد. «تُسَاقِطْ عَلَیْک رُطَبًا جَنِیًّا» (مریم/25) تا بیفتد برای تو خرمای تازه.

ساقِط: در حال سقوط. «وَإِنْ یَرَوْا کسْفًا مِنْ السَّمَاءِ سَاقِطًا» (طور/44) و اگر ببینند قطعه های (سنگ) از آسمان در حال سقوط است.

س ق ف

سَقْف: سقف. «فَخَرَّ عَلَیْهِمْ السَّقْفُ» (نحل/26) پس سقف بر آن ها فرو ریخت.

سُقُف: جمع سقْف: سقف ها. «لَجَعَلْنَا لِمَنْ یَکفُرُ بِالرَّحْمَانِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفًا مِنْ فَضَّةٍ» (زخرف/33) برای خانه های کافران به خدا، سقف هایی از نقره قرار می دادیم.

س ق م

سَقیم: بیمار. «فَقَالَ إِنِّی سَقِیمٌ» (صافات/89) پس گفت: من بیمار هستم.

س ق ی

سَقی: از سَقْی گرفته شده: آب داد. «فَسَقَی لَهُمَا» (قصص/24) پس به (گوسفندان) آن دو آب داد.

سُقُوا: فعل مجهول از سَقْی: آب داده شوند. «وَسُقُوا مَاءً حَمِیمًا» (محمد/15) و از آبی جوشان نوشانده شوند.

اَسْقینا: از سقْی گرفته شده: سراب می کنیم. «وَأَسْقَیْنَاکمْ مَاءً فُرَاتًا» (مرسلات/27) و شما را از آبی خوشگوار سیراب می کنیم.

اِسْتسْقی: از سقْی گرفته شده: طلب آب کرد. «وَإِذْ اسْتَسْقَی مُوسَی لِقَوْمِهِ» (بقره/60) و آن گاه که موسی برای قوم خویش طلب اب کرد.

سِقایة: آب دادن، آب رسانی. «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الْحَاجِّ» (توبه/19) آیا آب رسانی به حاجیان را قرار دادید….؟

سُقْیا: آب دادن. نوبت آب. «نَاقَةَ اللَّهِ وَسُقْیَاهَا» (شمس/13) شتر خدا و نوبت آب دادن آن را آزاد بگذارید.

ص:194

س ک ب

مَسْکوب: از سَکب گرفته شده: ریزان، آبشاران. «وَمَاءٍ مَسْکوبٍ» (واقعه/31) و آبی ریزان و به صورت آبشار.

س ک ت

سَکتَ: ساکت شد، فرو نشست. «وَلَمَّا سَکتَ عَنْ مُوسَی الْغَضَبُ» (اعراف/154) و وقتی که غضب موسی فرو نشست.

س ک ر

سَکرَة: مستی(1). «إِنَّهُمْ لَفِی سَکرَتِهِمْ» (حجر/ 72) آنها در مستی خود هستند.

سَکَر: شیرینی. «تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکرًا» (نحل/ 67) از آن شیرینی می گیرید.

س ک ن

سکینة: آرامش. «هُوَ الَّذِی أَنزَلَ السَّکینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ» (فتح/ 4) او خدایی است که آرامش را در دل مؤمنان نازل کرد.

یُسْکنْ: ساکن می گرداند؛ متوقف می کند. «إِنْ یَشَأْ یُسْکنْ الرِّیحَ» (شوری/33) اگر بخواهد باد را متوقف می کند.

سَکنٌ: آرامش خاطر. «إِنَّ صَلَاتَک سَکنٌ لَهُمْ» (توبه/103) به درستی که دعای تو موجب آرامش خاطر آن ها است.

ساکن: ارام و بی حرکت. «وَلَوْ شَاءَ لَجَعَلَهُ سَاکنًا» (فرقان/45) و اگر می خواست آن را ساکن و بی حرکت قرار می دهد.

مَسْکن: محل سکونت. «لَقَدْ کانَ لِسَبَإٍ فِی مَسْکنِهِمْ آیَةٌ» (سبأ/15) برای مردم سبا در محل سکونتشان نشانه ای بود.

مسْکنَة: زمین گیری، بینوایی. «وَضُرِبَتْ عَلَیْهِمْ الذِّلَّةُ وَالْمَسْکنَةُ» (بقره/61) خیمه خواری و مسکنت بر آنان زده شد.

ص:195

مِسْکین: بی نوا، تهیدست. «فِدْیَةٌ طَعَامُ مِسْکینٍ» (بقره/184) در عوض هر روز باید تهیدستی را طعام دهند.

سِکین: کارد. «وَآتَتْ کلَّ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ سِکینًا» (یوسف/31) و به دست هر یک از آن زنان کاردی داد.

س ل ب

یَسْلُبُ: می رباید. «وَإِنْ یَسْلُبْهُمْ الذُّبَابُ شَیْئًا» (حج/73) اگر مگس از آن ها چیزی برباید….

س ل ح

اَسْلِحَتة: جمع سلاح: ابزار جنگی. «وَلْیَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ» (نساء/102) و باید سلاح های خود را برگیرید.

س ل خ

نَسْلَخْ: از سَلخ گرفته شده: برگرفتن، کندن، خارج کردن. «وَآیَةٌ لَهُمْ اللَّیْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهَارَ» (یس/37) و نشانه آن ها این است که روز را مانند پوست از شب برمی کنیم.

اِنْسَلَخَ: از سَلْخ گرفته شده: جدا وخارج شدن، زایل شدن. «فَانسَلَخَ مِنْهَا» (اعراف/175) پس از ان خارج و جدا گردید.

س ل س ل

سِلْسِلَة: زنجیر. «فِی سِلْسِلَةٍ ذَرْعُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعًا» (حاقه/32) در زنجیری که طول آن هفتاد ذراع است.

سَلاسِل: جمع سلسلة: زنجیرها. «إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْکافِرِینَ سَلَاسِلًا وَأَغْلَالًا» (دهر/4) ما برای کافران زنجیرها و غلها آماده کرده ایم.

س ل س ب ل

سلسلبیل: نام چشمه ای است در بهشت. «عیناً فِیهَا تُسَمَّی سَلْسَبِیلًا» (دهر/ 18) در آن چشمه ای است که سلسبیل نامیده می شود.

ص:196

س ل ط

تسلیط: مسلط کردن. «وَلَوْ شَاء اللّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَیْکمْ» (نساء/ 90) اگر خدا می خواست آنها را بر شما مسلط می ساخت.

سلطان: چیره شدن. «لَا تَنفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطَانٍ» (رحمن/ 33) نمی توانید به آسمانها بروید مگر با چیره شدن (از نظر علمی).

سُلْطانیَه: قدرت من. «هَلَک عَنِّی سُلْطَانِیة» (حاقه/29) قدرت من از دست رفت و نابود شد.

س ل ف

سَلَف: گذشته و گذشتگان. «إِلاَّ مَا قَدْ سَلَفَ» (نساء/ 22) مگر آنچه که گذشته است.

اَسْلَفَ: از پیش فرستاد، تقدیم کرد. «هُنَالِک تَبْلُو کلُّ نَفْسٍ مَا أَسْلَفَتْ» (یونس/30) در صحرای محشر، هر کس هر چه را که از پیش فرستاده باز می یابد.

سَلَف: گذشتگان. «فَجَعَلْنَاهُمْ سَلَفًا» (زخرف/56) پس آن ها را پیشینیانی قرار دادیم.

س ل ق

سَلَقَ: زخم زبان زد، رنجانید. «فَإِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوکمْ بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ» (احزاب/19) وقتی که ترس از آن ها برداشته شد، با زبان های تیز خود شما را رنجانیده و زخم زبان می زنند.

س ل ک

سُلوک: ساختن، کشیدن، وارد کردن، عبور کردن و راه رفتن. «وَسَلَک لَکمْ فِیهَا سُبُلًا» (طه/53) و برای شما در زمین راه ها کشید و ساخت. «مَا سَلَککمْ فِی سَقَرَ» (مدثر/43) چه چیزی شما را به آتش کشید؟ «کذَلِک نَسْلُکهُ فِی قُلُوبِ الْمُجْرِمِینَ» (شعراء/200) اینچنین در قلب های مجرمان قرآن را وارد کردیم.

و نیز به معنای عبور کردن و راه رفتن. «لِتَسْلُکوا مِنْهَا سُبُلًا فِجَاجًا» (نوح/20) تا در راه های وسیع آن تردّد کنید.

ص:197

س ل م

اسلام: دین سعادت بخشی که آخرین ادیان(1) است. «إِنَّ الدِّینَ عِندَ اللّهِ الإِسْلاَمُ» (آل عمران/ 19) دین الهی فقط اسلام است.

مُسْلِم: کسی که مسلمان است. «وَلَکن کانَ حَنِیفًا مُّسْلِمًا» (آل عمران/ 56) ابراهیم مسلمانی حنیف بود.

تَسلیم: درود فرستادن. «وَسَلِّمُوا تَسْلِیماً» (احزاب/ 56) درود فرستید بر او.

سِلْم: صلح، طاعت و انقیاد. «ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کافَّةً» (بقره/208) و همگی داخل در صلح شوید.

سَلْمْ: صلح و سلامتی. «وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا» (انفال/61) و اگر تمایل به صلح داشتند تو نیز تمایل نشان بده.

سَلَمْ: صُلْح. «وَأَلْقَوْا إِلَیْکمْ السَّلَمَ» (نساء/90) و پیشنهاد صلح به شما کردند.

سالم: تندرست. «وَهُمْ سَالِمُونَ» (قلم/43) و آنان تندرست بودند.

سَلیم: سالم و پاک. «إِلَّا مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ» (شعرا، 89) مگر کسی که با قلبی پاک و سالم به سوی خدا بیاید.

سُلَّم: نردبان. «أَمْ لَهُمْ سُلَّمٌ یَسْتَمِعُونَ فِیهِ» (طور/38) آیا آن ها نردبانی دارند که به وسیلة آن اخبار غیبی را بشنوند؟

س ل و

سَلوی: نام مرغی است که خداوند در صحرای تیه برای قوم موسی علیه السلام فرستاد. و همراه با منّ عذای آنها بود. این مرغ را در گیلان دشم و در فارس کرجغو می گویند و نزدیک زمین می پرند. «وَأَنزَلْنَا عَلَیْکمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَی» (بقره/ 57) منّ و سلوی را بر شما نازل کردیم.

س م د

سامِدون: جمع سامد: هوسرانان، غفلت زدگان. «وَأَنْتُمْ سَامِدُونَ» (نجم/61) و شما در مورد (قیامت) در غفلت هستید.

ص:198

س م ر

سامری: مردی است که در عهد حضرت موسی علیه السلاممردم را در غیبت آن حضرت گمراه کرد و گوسالۀ زرین ساخت. شومر و شومران که در عبری است همان سامری در عربی است و نام شهری نیز می باشد. «فَمَا خَطْبُک یَا سَامِرِیُّ» (طه/ 95) موسی علیه السلام گفت: کار تو چیست ای سامری؟

سامِر: قصه گوی شب، گفتگو کنندة در شب. «سَامِرًا تَهْجُرُونَ» (مؤمنون/67) در شب قصه های پریشان و یاوه می گویید.

س م ع

سَمِعَ: شنید. «لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّذِینَ قَالُوا ...» (آل عمران/181) خداوند گفتار کسانی را شنید که گفتند….

اَسْمِعْ: بشنوان. «أَسْمِعْ بِهِمْ وَأَبْصِرْ» (مریم/38) به آن ها بشنوان و نشان بده.

اَسْمَعَ: شنوانید. «وَلَوْ عَلِمَ اللَّهُ فِیهِمْ خَیْرًا لَأَسْمَعَهُمْ» (انفال/23) و اگر خداوند در آن ها خیری می دید به آن ها می شنوانید.

یَسًّمَّعونَ: از سَمْع گرفته شده و در اصل یستمعون بوده: مخفیانه گوش می دهند. «یسمّعون الی لْمَلَإِ الْأَعْلَی» (صافات/8) آن ها نمی توانند به حرف های فرشتگان والا مقام مخفیانه گوش بدهند.

اِسْتَمَعَ: گوش فرا داد. «أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنْ الْجِنِّ» (جن/1) به من وحی شده که گروهی از جنّیان گوش فرا دادند.

سَمْع: گوش شنوایی. «ام من یََمْلِک السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ» (یونس/31) یا چه کسی مالک گوش و چشم است؟ (هود/20) و توانایی شنیدن و شنوایی را نداشتند.

سَمیع: شنوا، از اسامی خداوند. «إِنَّک أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» (بقره/127) تو شنوا و دانا هستی.

سمّاع: از سَمْع گرفته شده: بسیار گوش دهنده، خبر چین، جاسوس. «سَمَّاعُونَ لِلْکذِبِ» (مائده/41) به سخنان دروغ بسیار گوش می سپارند و جاسوسان گروهی دیگرند.

مُسْمِع: اسم فاعل از سَمْع: کسی که می شنواند. «وَمَا أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ» (فاطر/22) و تو نمی توانی به اهل قبور بشنوانی.

مُسْمَعْ: گوش دهنده، شنوا. «وَاسْمَعْ غَیْرَ مُسْمَعٍ» (نساء/46) و بشنو که هرگز شنوا نیستی.

ص:199

س م ک

سَمْک: سقف، ارتفاع. «رَفَعَ سَمْکهَا فَسَوَّاهَا» (نازعات/28) سقف و ارتفاع آسمانها را بالا برد.

س م م

سَمّ: سوراخ، مواد مسموم کننده را به دلیل آن که در سوراخ پوست بدن نفوذ می کنند سمّ می نامند. «حَتَّی یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِیَاطِ» (اعراف/40) تا آن گاه که شتر (طناب کشتی) در سوراخ سوزن فرو رود.

سَمُوم: سوزان، نفوذ کننده در پوست. «وَوَقَانَا عَذَابَ السَّمُومِ» (طور/27) خداوند ما را از عذاب سوزان حفظ کرد.

س م ن

یُسْمِن: فربه می کند، چاق می کند. «لَا یُسْمِنُ وَلَا یُغْنِی مِنْ جُوعٍ» (غاشیه/7) نه فربه و چاق می کند و نه از گرسنگی بی نیاز می کند.

سَمین: فربه، چاق. «فَجَاءَ بِعِجْلٍ سَمِینٍ» (ذاریات/26) پس گاوی چاق و فربه آورد.

سِمان: جمع سَمین: چاق ها. «إِنِّی أَرَی سَبْعَ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ» (یوسف/43) من هفت گاو چاق دیدم.

س م و

اِسم: از سمّو مشتق است و اَسماء جمع آن می باشد. «بِسمِ الله الرّحمنِ الرّحیم» (فاتحه/ 1) به نام خدای بخشندۀ مهربان.

سَماء: آسمان و جمع آن سَموات است. «وَالسَّمَاء رَفَعَهَا» (رحمن/ 7) خداوند آسمان را بالا برد. «رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ» (رعد/ 2) خداوند آسمانها را بی ستون بالا برد.

سَمّا: نام نهاد، نامید. «هُوَ سَمَّاکمْ الْمُسْلِمینَ» (حج/78) او شما را مسلمان نامید.

سَمَّیْتُم: از سَمْو گرفته شده: نامیدند. «إِنْ هِیَ إِلَّا أَسْمَاءٌ سَمَّیْتُمُوهَا» (اعراف/71) این نیست جز نام هایی که خود آن ها را نام نهاده اید.

تُسَمّی: نامیده شده. «عَیْنًا فِیهَا تُسَمَّی سَلْسَبِیلًا» (دهر/18) در آن چشمه ای است که سلسبیل نامیده می شود.

ص:200

مُسّمّی: نامبرده شده، معیّن. «إِلَی أَجَلٍ مُسَمًّی» (بقره/282) تا زمانی معیّن و نامبرده شده. سر رسید نامبرده شده.

تسمیة: نامگذاری، نامیدن. «لَیُسَمُّونَ الْمَلَائِکةَ تَسْمِیَةَ الْأُنْثَی» (نجم/27) به نام مؤنث، فرشتگان را می نامند.

سَمِیّ: از سُمّو گرفته شده: هم نام. «لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِیًّا» (مریم/7) برای او از قبل همنامی قرار ندادیم.

س ن ب ل

سُنْبُلَة: خوشه. «فِی کلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ» (بقره/261) در هر سنبله و خوشه ای صد دانه است.

سَنابِل: جمع سنبله: خوشه ها. «کمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ» (بقره/26) مانند دانه ای که هفت خوشه می رویاند.

سُنْبُل: خوشه. «فَذَرُوهُ فِی سُنْبُلِهِ» (یوسف/47) پس در خوشه بگذارید آن را.

سُنْبُلات: جمع سنبله: خوشه های گندم. «وَسَبْعَ سُنْبُلَاتٍ خُضْرٍ» (یوسف/43) و هفت خوشه سبز گندم.

س ن د

مُسَنَّدّة: تکیه داده شده، شمعکهایی که به دیوار تکیه داده شده اند. «کأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ» (منافقون/4) گویا چون چوب هایی تکیه داده شده اند.

س ن د س

سًنْدُس: حریر لطیف و نازک. «وَیَلْبَسُونَ ثِیَابًا خُضْرًا مِنْ سُندُسٍ وَإِسْتَبْرَقٍ» (کهف/31) و لباسی سبز از حریر لطیف و نازک و حریر ضخیم می پوشند.

س ن م

تَسنیم: چشمه ای در بهشت که از بلندی فرو می ریزد. «وَمِزَاجُهُ مِنْ تَسْنِیمٍ» (مطففین/27) و مخلوط آن از تسنیم است.

ص:201

س ن ن

سِنّ: دندان. «وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ» (مائده/45) و دندان در مقابل دندان باید قصاص گردد.

سُنَّة: شیوه. «فَقَدْ مَضَتْ سُنَّةُ الْأَوَّلِینَ» (حجر/13) همانا شیوه پیشینیان گذشت (که ایمان نمی آوردند)

سُنَن: جمع سنّت: قوانین الهی، طریق، روش هایی که پیروی شود. «قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکمْ سُنَنٌ» (آل عمران/137) قبل از شما روش ها و طریقه هایی (در هلاکت اقوام) گذشت.

مَسْنُون: از سَنّ گرفته شده: گندیده. «وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ صَلْصَالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ» (حجر/26) انسان را از گل سفال گونه ای از گل سیاه گندیده آفریدیم.

یَتَسَنّه: از سَنِهَ گرفته شده: تغییر یافت و فاسد شد. «فَانظُرْ إِلَی طَعَامِک وَشَرَابِک لَمْ یَتَسَنَّهْ» (بقره/259) به غذا و نوشیدنی ات بنگر که خراب و فاسد نشده است.

سَنا: درخشندگی. «یَکادُ سَنَا بَرْقِهِ یَذْهَبُ بِالْأَبْصَارِ» (نور/43) نزدیک است که درخشش برقش چشم ها را برباید.

سَنَة: سال. « فَلَبِثَ فِیهِمْ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ» (عنکبوت/14) پس در میان آن ها 950 سال توقف کرد.

سِنین: جمع سَنَة که وقتی با اَخَذَ همراه بیاید به معنای خشکسالی و قحطی است. «وَلَقَدْ أَخَذْنَا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِینَ» (اعراف/130) و ما خاندان فرعون را به قحطی دچار کردیم. ولی وقتی که تنها بیاید به معنای سال ها است. «فَلَبِثَ فِی السِّجْنِ بِضْعَ سِنِینَ» (یوسف/42) پس در زندان چند سال ماند.

س و ر

سُور: دیوار بلند. گر چه جمع سورة است، ولی به معنای مفرد بکار رفته است. «بِسُورٍ لَّهُ بَابٌ بَاطِنُهُ فِیهِ الرَّحْمَةُ» (حدید/ 13) دیواری که ظاهرش رحمت است.

تَسَوُّر: از دیوار بالا آمدن. «إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرَابَ» (ص/ 21) وقتی که از دیوار محراب بالا آمدند.

اَسوَرة و اَساور: جمع سِوار یعنی دستبند. «یُحَلَّوْنَ فِیهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِن ذَهَبٍ» (کهف/ 31) در بهشت دستبندهایی از طلا و نقره بدست می کنند.

سورة: هر یک از فصول قرآن که با «بسم الله الرحمن الرحیم» (غیر از سورۀ برائت) آغاز می شود. «سُورَةٌ أَنزَلْنَاهَا وَفَرَضْنَاهَا» (نور/ 2) سوره ای که نازل کردیم…

ص:202

سُوَر: جمع سوره است. «فَأْتُواْ بِعَشْرِ سُوَرٍ» (هود/ 13) پس 10 سوره بیاورید.

س ه

ل

سُهول: جمع سَهْل: زمین های هموار، چرا که زندگی در چنین زمین هایی آسان است. «تَتَّخِذُونَ مِنْ سُهُولِهَا قُصُورًا» (اعراف/74) شما از زمین های هموار آن قصر می سازید.

س ه

م

ساهَمَ: قرعه با هم انداختند، قرعه زدند. «فَسَاهَمَ فَکانَ مِنْ الْمُدْحَضِینَ» (صافات/141) پس قرعه زدند و او باخت.

س ه

و

ساهُون: جمع ساهی: بی خبر، سهل انگار، غافل. «الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ» (ماعون/5) آنان که نسبت به نماز خود غافل و سهل انگارند.

س و ء

ساءَ: بد شد، بد است. «وَسَاءَ سَبِیلًا» (نساء/22) و راهی بد است.

س ا ع

ساعة: قیامت. «حَتَّی إِذَا جَاءَتْهُمْ السَّاعَةُ بَغْتَةً» (انعام/31) تا آن گاه که قیامت به طور ناگهانی بر آن ها درآید.

س و ع

سُواع: نام بتی مشهور. «وَلَا تَذَرُنَّ وَدًّا وَلَا سُوَاعًا» (نوح/23) و رها نمی کنید وُد و سواع را.

س و غ

یسیغ: از سَوْغ گرفته شده: گوارا می کند، به گلو فرو می برد. «وَلَا یَکادُ یُسِیغُهُ» (ابراهیم/17) آن آب چرگین را گوارا نمی یابد و از گلویش پایین نمی برد.

سائغ: خوشگوار، خوش نوش. «هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ سَائِغٌ شَرَابُهُ» (فاطر/12) این آبی شیرین و خوشگوار است نوشیدن آن.

ص:203

س و ف

سوف: به زودی. «سَوْفَ نُصْلِیهِمْ نَارًا» (نساء/30) پس به زودی او را به آتش جهنم می کشانیم.

س و ق

سُقْنا: از سَوْق گرفته شده: راندیم، سوق دادیم. «سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَیِّتٍ» (اعراف/57) آن را به سرزمینی مرده راندیم.

نَسوُق: سوق می دهیم، می رانیم. «وَنَسُوقُ الْمُجْرِمِینَ إِلَی جَهَنَّمَ وِرْدًا» (مریم/86) و ما تبهکاران را به سوی جهنم می رانیم تشنه کام.

سیقَ: از سَوْق گرفته شده: رانده شد. «وَسِیقَ الَّذِینَ کفَرُوا إِلَی جَهَنَّمَ زُمَرًا» (زمر/71) و کافران به سوی جهنم گروه گروه رانده می شوند.

یُساقُ: از سَوْق گرفته شده: رانده می شود. «کأَنَّمَا یُسَاقُونَ إِلَی الْمَوْتِ» (انفال/6) گویا آنان به سوی مرگ سوق داده و رانده می شوند.

سائِق: از سَوْق گرفته شده: راننده، سوق دهنده. «وَجَاءَتْ کلُّ نَفْسٍ مَعَهَا سَائِقٌ وَشَهِیدٌ» (ق/21) وهمراه هر کسی یک مأمور سوق دهنده و یک گواه وجود دارد.

مَساق: از سَوْق گرفته شده: سوق دادن، مسیر. «إِلَی رَبِّک یَوْمَئِذٍ الْمساق» (قیامت/30) در آن روز مسیر به سوی خداست.

ساقٍ: ساق پا. «یَوْمَ یُکشَفُ عَنْ سَاقٍ» (قلم/42) روزی که ساق ها بالا زده می شوند یعنی مردم در هول و هراس می افتند.

سُوق: جمع ساق: ساق های پا. «فَطَفِقَ مَسْحًا بِالسُّوقِ وَالْأَعْنَاقِ» (ص/33) پس شروع کرد به دست کشیدن بر ساق ها.

اَسْواق: جمع سوق: بازارها. «یَأْکلُ الطَّعَامَ وَیَمْشِی فِی الْأَسْوَاقِ» (فرقان/7) این چه پیغمبری است که غذا می خورد و در بازارها راه می رود.

س و ل

سَوَّلَ: زینت داد، بیاراست. «الشَّیْطَانُ سَوَّلَ لَهُمْ» (محمد/25) و شیطان برای ان ها بیاراست و زینت داد.

ص:204

س و م

یَسُومُ: از سَوْم گرفته شده: شکنجه می دهد، تحمیل می کند. «مَنْ یَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذَابِ» (اعراف/167) کسی که آن ها را به بدترین شکنجه ها شکنجه می دهد.

تُسیمون: از سَوْم گرفته شده: حیوانات را می چرانیدند. «وَمِنْهُ شَجَرٌ فِیهِ تُسِیمُونَ» (نحل/10) و از آن درخت و گیاه می روید که در آن چهارپایان را می چرانید.

مُسَوَّم: از سَوْم گرفته شده: نشاندار، نشانه گیری شده. «مُسَوَّمَةً عِنْدَ رَبِّک» (هود/83) در نزد خدایت نشاندار است.

سیما: علامت و نشانه. «تَعْرِفُهُمْ بِسِیمَاهُمْ» (بقره/273) آنان را به علامت و نشانه می شناسی.

س و ی

سَوّی: پرداخت و تجهیز کرد. «فَخَلَقَ فَسَوَّی» (قیامت/38) پس آفرید و آن را تجهیز نمود.

نُسَوّی: از سَوِیَ گرفته شده: برابر می کردیم. «إِذْ نُسَوِّیکمْ بِرَبِّ الْعَالَمِینَ» (شعراء/98) آن گاه که شما را با خدای جهانیان برابر می کردیم.

ساوی: از سَوِیَ گرفته شده: برابر کرد. «حَتَّی إِذَا سَاوَی بَیْنَ الصَّدَفَیْنِ» (کهف/96) تا آن گاه که بین دو جانب را برابر کرد.

اِسْتَوی: اگر با عَلی همراه بیاید به معنای احاطه و استیلا است و اگر با الی بیاید تدبیر است. «ثُمَّ اسْتَوَی إِلَی السَّمَاءِ» (بقره/29) پس به تدبیر آسمان ها پرداخت.

یَسْتوی: از سَوِیَ گرفته شده: برابر می شود. «هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمَی وَالْبَصِیرُ» (رعد/16) آیا نابینا و بینا برابر می شوند.

لِتَسْتَوُا: تا بر نشینید، تا مستقر شوید. «لِتَسْتَوُوا عَلَی ظُهُورِهِ» (زخرف/13) تا بر پشت های آن چهارپایان برنشینید.

سُوًی: صاف و مسطّح. «لَا نُخْلِفُهُ نَحْنُ وَلَا أَنْتَ مَکانًا سُوًی» (طه/58) در مکانی صاف و مسطح که ما هیچیک از آن موعد تخلّف نمی کنیم.

سَواء: از سَوِیَ گرفته شده: برابری، مساوی، وسط. «وَسَوَاءٌ عَلَیْهِمْ أَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ» (بقره/6) مساوی است که آنان را بترسانی یا نترسانی.

ص:205

سَوِیّ: راست و مستقیم. «مَنْ أَصْحَابُ الصِّرَاطِ السَّوِیِّ» (طه/135) چه کسی راهرو راه مستیم و راست است.

س ا ب

سائِبة: از کلمه سَیْب گرفته شده: «مَا جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِیرَةٍ وَلَا سَائِبَةٍ» (مائده/103) خداوند برای بحیره و سائبه حکمی معین نکرده است.

س ا ح

سائِح: از کلمه سَیْح گرفته شده: روزه دار، گردشگر، مسافر در راه خدا. «التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ» (توبه/112) توبه کنندگان و عابران و روزه داران (سیاحت کنندگان)

س ا ر

سارَ: از سَیْر گرفته شده: حرکت کرد. «فَلَمَّا قَضَی مُوسَی الْأَجَلَ وَسَارَ بِأَهْلِهِ» (قصص/29) وقتی که موسی مدت را به پایان رسانید و خانواده اش را حرکت داد.

نُسَیّرُ: از سَیْر گرفته شده: به حرکت درآوریم. «وَیَوْمَ نُسَیِّرُ الْجِبَالَ» (کهف/47) و روزی که کوه ها را به حرکت درآوردیم.

سَیْر: مسافت. «وَقَدَّرْنَا فِیهَا السَّیْرَ» (سبأ/18) و ما مسافت و فاصله آبادی ها را متناسب تنظیم کردیم.

سیرة: حالت و هیئت و صورت. «سَنُعِیدُهَا سِیرَتَهَا الْأُولَی» (طه/21) ما آن را به حالت و صورت اول برمی گردانیم.

سَیّارة: از سَیْر گرفته شده: یعنی مسافر و کاروان. «مَتَاعًا لَکمْ وَلِلسَّیَّارَةِ» (مائده/96) تا برای شما و مسافران بهره ای باشد.

س ی ل

سَیْل: سیلاب. «فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَدًا» (رعد/17) پس سیلاب، کف بالا آمده ای برداشت.

سالَت: سیل جاری شد. «فَسَالَتْ أَوْدِیَةٌ بِقَدَرِهَا» (رعد/17) پس رودخانه ها به وسعت خود جاری شدند.

ص:206

اَسَلْنا: از سَیْل گرفته شده: مانند رود جاری ساختیم. «وَأَسَلْنَا لَهُ عَیْنَ الْقِطْرِ» (سبأ/12) و چشمة مس گداخته را برای او جاری ساختیم.

س ی ن

سَیْناء: سرزمین سینا. «وَشَجَرَةً تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَیْنَاءَ» (مؤمنون/20) و درختی که از طور سینا خارج می شود و می روید.

س و ء

تَسُؤْکمْ: ناراحت می کند شما را. «إِنْ تُبْدَ لَکمْ تَسُؤْکمْ» (مائده/101) اگر برای شما آشکار شود، ناراحت می کند شما را.

لِیَسُوءُوا: تا بدی و آزار برسانند. «لِیَسُوءُوا» (اسراء/7) تا از اندوه صورتتان را زشت گرداند.

سیئَ: مجهول از فعل ساء است: بدحال شد، ناراحت گردید. «وَلَمَّا جَاءَتْ رُسُلُنَا لُوطًا سِیَ بِهِمْ» (عنکبوت/33) و وقتی که رسولان ما به سوی لوط آمدند، از حضور آن ها بدحال و ناراحت گردید.

اَساءَ: از سَوْء گرفته شده: بدی کند. «وَمَنْ أَسَاءَ فَعَلَیْهَا» (فصلت/46) و کسی که بدی کند به خودش بدی کرده است.

سَوْء: بد، ناپسند. «مَا کانَ أَبُوک امْرَأَ سَوْءٍ» (مریم/28) پدرت آدم بدی نبود.

سُوْء: بد، ناگوار. «یَسُومُونَکمْ سُوءَ الْعَذَابِ» (بقره/49) شما راه به شکنجه ای بد، شکنجه می دادند.

سُوءی: مؤنّث اَسْوَء و اسم تفضیل است: زشت ترین، بسیار زشت. «ثُمَّ کانَ عَاقِبَةَ الَّذِینَ أَسَاءُوا السُّوءَی» (روم/10) سپس عاقبت کسانی که کار بسیار زشت کردند و زشت ترین ها را مرتکب شدند.

سَیِّئ: زشت. «وَلَا یَحِیقُ الْمَکرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ» (فاطر/43) و نیرنگ زشت جز دامن صاحبش را نمی گیرد.

سَیّئة: بدی و گناه. «بَلَی مَنْ کسَبَ سَیِّئَةً» (بقره/81) آری. آن کس که گناه کسب کند.

ص:207

سَوْأَة: در اصل به معنای چیز ناخوشایند و لذا به عورت انسان هم سوأة گفته می شود. ولی در این جا به معنای جسد است که باید پوشیده شود. «کیْفَ یُوَارِی سَوْأَةَ أَخِیهِ» (مائده/31) چگونه جسد برادرش را بپوشاند.

اَسْوَأ: بدترین. «لِیُکفِّرَ اللَّهُ عَنْهُمْ أَسْوَأَ الَّذِی عَمِلُوا» (زمر/35) تا خداوند بپوشاند بدترین کارهایی را که انجام می دادند.

اَلْمُسیئ: از سَوْء گرفته شده: بدکار. «وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَلَا الْمُسِیُ» (غافر/58) و مؤمنان و اهل عمل صالح نه بدکاران.

س و ح

ساحة: آستانه، محل زندگی. «فَإِذَا نَزَلَ بِسَاحَتِهِمْ» (صافات، 177) پس وقتی که عذاب به محل زندگی آن ها نازل شد.

س و د

اِسْوَدَّ: سیاه گردید. «فَأَمَّا الَّذِینَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ» (آل عمران/106) و امّا کسامی که چهره هایشان سیاه گردید.

اَلْأسْوَد: سیاه. «وَکلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکمْ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنْ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ» (بقره/187) بخورید و بیاشامید تا آن گاه که نخ سفید از نخ سیاه برای شما آشکار گردد.

سوُد: جمع اَسْوَد: سیاهان. «وَغَرَابِیبُ سُودٌ» (فاطر/27) و سیاهانی سیاه.

مُسْوَدّ: سیاه. «ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا» (نحل/58) صورتش سیاه گردید.

سَیِّد: از سَوَدَ گرفته شده: زمامدار، مدیر، بزرگوار. «وَسَیِّدًا وَحَصُورًا» (آل عمران/39) و بزرگوار و پارسا است.

سادَة: جمع سیّد: روسا، امرا. «إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا» (احزاب/67) ما از بزرگان خود اطاعت کردیم.

س و ط

سوط: تازیانه. «فَصَبَّ عَلَیْهِمْ رَبُّک سَوْطَ عَذَابٍ» (فجر/13) پس خداوند بر سر آنان تازیانة عذاب کوبید.

ص:208

سینین: همان سینا است که کوه طور در آن قرار دارد و خداوند در آن با حضرت موسی علیه السلام سخن گفت. «وَطُورِ سِینِینَ» (تین/2) و سوگند به طور سینا.

س ه

ر

ساهرِة: بیابان صاف، چرا که شَهر به معنای بیدار ماندن در شب است و چون بیابان به واسطه ناامنی خواب شب را می رباید ساهره نامیده می شود. «فَإِذَا هُمْ بِالسَّاهِرَةِ» (نازعات/14) پس آنان همگی در یک بیابان (محشر) ظاهر می شوند.

ص:209

ص:210

ش ت ت

اَشتات: جمع شَتّی(1) یعنی متفرق و پراکنده. «یَوْمَئِذٍ یَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتاً لِّیُرَوْا أَعْمَالَهُمْ» (زلزال/ 6) روزی که مردمان پراکنده از قبرها خارج می شوند تا اعمالشان را ببینند.

ش ت و

شِتاء: زمستان. «إِیلَافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتَاء وَالصَّیْفِ» (قریش/ 2) الفت قریش برای سفر زمستانی و تابستانی بود.

ش ج ر

تَشاجر: نزاع و مخاصمه کردن. «حَتَّیَ یُحَکمُوک فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ» (نساء/ 65) مگر آنکه تو را در نزاع و مخاصمه ای که بین آنها بوجود می آید داور قرار دهند.

شَجَر: درخت. «الذّی جَعَلَ لَکُم مِن الشَّجَرِ الاَخضَرِ ناراً» (یس/ 36) خداوندی که برای شما از درخت سبز (مرخ و عفار) آتش آفرید.

شَجَرَة: یک درخت. «وَمَثلُ کلِمَةٍ خَبِیثَةٍ کشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ» (ابراهیم/ 26) مثال کلمه طیبه، مثال درخت پاک است.

ش خ ص

شاخِص: خیره و مات. «فَإِذَا هِیَ شَاخِصَةٌ» (انبیاء/97) پس به ناگاه چشمان او خیره و مات می شوند.

تَشْخَصُ: بازو بی حرکت می ماند، خیره می شود. «إِنَّمَا یُؤَخِّرُهُمْ لِیَوْمٍ تَشْخَصُ فِیهِ الْأَبْصَارُ» (ابراهیم/42) خداوند آن ها را تا روزی که چشم ها در آن خیره می مانند مهلت می دهد.

ش ح ح

شُحّ: بخل. کینه توزی. «وَمَن یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئِک هُمُ الْمُفْلِحُونَ» (حشر/ 5 تغابن/ 16) کسانی که از بخل نفس محفوظ بمانند رستگارانند.

ص:212

اَشِحَّة: جمع شُح به معنای کینه توزی. «أَشِحَّةً عَلَیْکمْ» (احزاب/ 19) نسبت به شما کینه توز هستند.

ش ح م

شَحم: پیه. «وَمِنَ الْبَقَرِ وَالْغَنَمِ حَرَّمْنَا عَلَیْهِمْ شُحُومَهُمَا» (انعام/ 146) پیه گاو و گوسفند را بر بنی اسرائیل حرام نمودیم.

ش ح ن

شَحن: پر و مملو. پر گشته. «فِی الْفُلْک الْمَشْحُونِ» (ص/ 140) در کشتی مملّو.

ش د د

شَدّ: محکم و استوار و جمع آن شداد است. «وَبَنَیْنَا فَوْقَکمْ سَبْعاً شِدَاداً» (نبأ/ 12) و بر بالای سر شما هفت (آسمان) محکم بنا نمودیم.

اَشُدّ: استحکام و قدرت کامل. «ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکمْ» (مؤمن/ 67) سپس به قدرت کامل می رسید.

شَدَدنا: استحکام بخشیدیم. «وَشَدَدْنَا مُلْکهُ» (ص/20) و ما حکومت او را استحکام بخشیدیم.

نَشُدُّ: محکم و استوار خواهیم کرد. «سَنَشُدُّ عَضُدَک بِأَخِیک» (قصص/35) بازوی تو را به وسیلة برادرت محکم خواهیم کرد.

شَدید: سخت، دشوار. «فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ» (بقره/211) عقاب خداوند سخت و شدید است.

اَشِدّاء: جمع شدید: سرسخت ها، سختگیران. «أَشِدَّاءُ عَلَی الْکفَّارِ» (فتح/29) سختگیران نسبت به کفّار هستند.

اَشَدّ: شدیدتر، افعل تفضیل از شدید است. «فَهِیَ کالْحِجَارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً» (بقره/74) پس قلب هایتان مثل سنگ بلکه سخت تر و شدید تر از آن است.

ش ر ب

اُشْرِبَ: از شُرْب گرفته شده: نوشانده شد، تعبیه شد. «وَأُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمْ الْعِجْلَ» (بقره/93) و در قلب های آن ها (محبت) گوساله اشراب شد.

شُرْب: نوشیدن. «فَشَارِبُونَ شُرْبَ الْهِیمِ» (واقعه/55) پس مانند نوشیدن شتران تشنه می شوند.

ص:213

شَراب: نوشیدنی. «فَانظُرْ إِلَی طَعَامِک وَشَرَابِک» (بقره/259) پس به غذا و نوشیدنی خود نگاه کن.

مَشْرَب: از شُرْب گرفته شده: آبگاه، محل آب خوردن. «قَدْ عَلِمَ کلُّ أُنَاسٍ مَشْرَبَهُمْ» (بقره/60) همة مردم محل آب خوردن را می دانستند.

مَشارِب: جمع مَشْرَب: نوشیدنی ها. «وَلَهُمْ فِیهَا مَنَافِعُ وَمَشَارِبُ» (یس/73) و برای آن ها در آن منافع و نوشیدنی هایی است.

ش ر د

شَرِّد: پراکنده و پریشان کن. «فَشَرِّدْ بِهِمْ» (انفال/57) پس آنان را پراکنده و پریشان ساز.

ش ر ذ م

شِرْذَمَة: گروه ناچیز. «إِنَّ هَؤُلَاءِ لَشِرْذِمَةٌ قَلِیلُونَ» (شعراء/54) اینان به تحقیق گروهکی ناچیز هستند.

ش ر ح

شَرح: شکافتن. «أَلَمْ نَشْرَحْ لَک صَدْرَک» (انشراح/ 1) آیا سینۀ تو را نشکافتیم(1)؟

ش ر ر

شَرّ: بد. و گاهی به معنای تفضیلی یعنی بدتر استعمال می شود. «أُوْلَ_ئِک شَرٌّ مَّکاناً» (مائده/ 60) آنها جایگاه بدتری دارند.

شَرَّ: بد. «لَا تَحْسَبُوهُ شَرًّا لَّکم » (نور/11) بلکه برای آنان بد است.

اَشْرار: جمع شرّ: بدان. «کنَّا نَعُدُّهُمْ مِنْ الْأَشْرَارِ» (ص/62) ما آن ها را از بدان و تبهکاران محسوب می کردیم.

شَرر: جمع شَرَرَة: زبانه های آتش. «تَرْمِی بِشَرَرٍ کالْقَصْرِ» (المرسلات/32) همانا دوزخ با شراره ها و زبانه های آتش را که چون قصری مرتفع هستند پرتاپ می کند.

ص:214

ش ر ط

اَشْراطْ: جمع شَرْط: علامت ها، نشانه ها. «فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا» (محمد/18) پس به تحقیق که علامت های قیامت آمد.

ش ر ع

شرع: راه راست نهادن(1). «شَرَعَ لَکم مِّنَ الدِّینِ» (شوری/ 13) راه راست دین را برای شما قرار داد.

شُرَّع: جمع شارع: آشکارها و پدیدار شوندگان، روی آب آمدگان. «إِذْ تَأْتِیهِمْ حِیتَانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعًا» (اعراف/163) وقتی که ماهی های آن ها روی آب پدیدار می شدند.

شَریعة: شریعت، روش و طریقه. «ثُمَّ جَعَلْنَاک عَلَی شَرِیعَةٍ مِنْ الْأَمْرِ» (جاثیه/18) پسس تو را بر شریعتی الهی قرار دادیم.

ش ر ق

مَشرِق: آنجا که آفتاب برآید و جمع آن مشارق است. «وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِینَ کانُواْ یُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا» (اعراف/ 137) نواحی مشرق و مغرب زمین یعنی اردن را به آن قوم مستضعف (خوار و ضعیف) دادیم.

مَشرِقَین: دو مشرق. «رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَرَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ» (رحمن/ 17) خدای دو مشرق و دو مغرب. (تابستان و زمستان.)

اَشْرَقَت: از شَرْق گرفته شده: روشن شد، تابان گردید. «أَشْرَقَتْ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّهَا» (زمر/69) و زمین به نور خدایش تابان گردید.

شَرْقیّ: سمت مشرق. «إِذْ انتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِهَا مَکانًا شَرْقِیًّا» (مریم/16) وقتی که از خانواده اش گوشه گیری کرد که نسبت به بیت المقدس در سمت شرق بود.

اِشْراق: از شَرْق گرفته شده: بامدادان. «یُسَبِّحْنَ بِالْعَشِیِّ وَالْإِشْرَاقِ» (ص/18) در شامگاه و بامداد تسبیح می گویند.

ص:215

مُشْرقین: از شَرْق گرفته شده: جمع مُشْرق: کسانی که به طلوع صبح می رسند، هنگام طلوع. «فَأَخَذَتْهُمْ الصَّیْحَةُ مُشْرِقِینَ» (حجر/73) پس صیحه آنان را در هنگام طلوع فرو گرفت.

اَلْمشارق: جمع مَشْرق: مشرق ها. «فَلَا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشَارِقِ وَالْمَغَارِبِ» (معارج/40) سوگند نمی خورم به مشرق ها و مغرب ها.

ش ر ک

شِرک: دینی که برای خدای تعالی شریک قرار می دهد، در مقابلِ دینی که خدای را یگانه می داند. «إِنَّ الشِّرْک لَظُلْمٌ عَظِیمٌ» (لقمان/ 13) همانا شرک گناهی عظیم و بزرگ.

ش ر ی

شَری: فروختن و خریدن. «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ» (بقره/ 207) برخی از مردم جان خود را می فروشند تا رضای خدا را بدست آورند. «الَّذِینَ یَشْرُونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا بِالآخِرَةِ» (نساء/ 74) کسانی که دنیا را به آخرت میفروشند.

اِشتَری: خرید. «إِنَّ اللّهَ اشْتَرَی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الجَنَّةَ» (توبه/ 111) خداوند از مؤمنان جان و مالشان را می خرد تا در مقابل به آنها بهشت بدهد.

شارِک: مشارکت کن. «وَشَارِکهُمْ فِی الْأَمْوَالِ وَالْأَولَادِ» (اسراء/64) و با آنان در اموال و اولاد مشارکت کن.

اَشْرِک: شریک گردان. «وَأَشْرِکهُ فِی أَمْرِی» (طه/42) و او را در کار من (پیامبری) شریک گردان.

مُشْتَرِک: شریک. «فِی الْعَذَابِ مُشْتَرِکونَ» (صافات/32) در عذاب شریک و همراه هستند.

ش ط أ

شطأ: نخستین برگ که از دانه بیرون می آید. «کزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ» (فتح/ 29) مانند زراعتی که سر از زمین بیرون آورده است.

شاطِئ: کنار ساحل. «فَلَمَّا أَتَاهَا نُودِی مِن شَاطِئِ الْوَادِی الْأَیْمَنِ...» (قصص/ 30) چون موسی علیه السلام نزدیک درخت آمد از کنارۀ راست درّه مورد خطاب قرار گرفت که...

ص:216

ش ط ر

شطر: جانب و طرف. «فَوَلِّ وَجْهَک شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ» (بقره/ 150) پس رو به جانب مسجدالحرام کن.

ش ط ط

شَطَط: دور از حق، باطلی که به هیچوجه قابل حمل بر صحیح نباشد. «لَقَدْ قُلْنَا إِذًا شَطَطًا» (کهف/ 14) در اینصورت ما سخنی دور از حق گفته ایم.

لا تُشْطِط: از حق دور نشو. «فَاحْکمْ بَیْنَنَا بِالْحَقِّ وَلَا تُشْطِطْ» (ص/22) پس بین ما به حق حکم کن و از حق دور نشو.

ش ط ن

شیطان: اصل کلمه عبری است و فارسیان آن را به دیو ترجمه می کنند و مراد موجودی است از عالم غیب که به چشم دیده نمی شود و از سنخ جن است. «الشَّیْطَانُ یَعِدُکمُ الْفَقْرَ وَیَأْمُرُکم بِالْفَحْشَاء» (بقره/ 268) شیطان شما را به فقر تهدید می کند و به زشتی فرمان می دهد.

ش ع ب

شُعُوب: جمع شَعْب و شِعْب: قبایل بزرگی که دارای تیره ها هستند. «وَجَعَلْنَاکمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا» (حجرات/13) و شما را قبایل بزرگ و کوچک قرار داد تا همدیگر را بشناسید.

شُعَب: جمع شُعبة: شاخه ها. «انطَلِقُوا إِلَی ظِلٍّ ذِی ثَلَاثِ شُعَبٍ» (مرسلات/30) به سوی دودی سه شاخه راه بیفتید.

ش ع ر

شَعر: موی و پشم که جمع آن اَشعار است. «وَمِنْ أَصْوَافِهَا وَأَوْبَارِهَا وَأَشْعَارِهَا أَثَاثًا و»َ... (اعراف/ 85) از پشم و کرک و موی آنها برای خود متاع و اثاث می سازید.

شِعر: کلام منظوم و در اصطلاح منطق سخن خیالی و بی فایده در اوصاف اشیاء است. «وَمَا عَلَّمْنَاهُ الشِّعْرَ» (یس/ 69) ما به پیامبر شعر نیاموختیم.

ص:217

شِعری: از ستاره های ثابت از صورت کلب اصغر است که در زمستان پیدا و روشن ترین ستارۀ آسمان پس از سیارات است. «وَأَنَّهُ هُوَ رَبُّ الشِّعْرَی» (نجم/ 49) و خداوند پروردگار شعری است.

شَعائر: جمع شِعار است یعنی علامت و نشانه. «وَمَن یُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَی الْقُلُوبِ» (حج/ 32) و کسی که شعائر الهی را بزرگ بدارد نشانۀ تقوای قلب اوست.

یُشْعِرُ: آگاه می سازد. «وَمَا یُشْعِرُکمْ أَنَّهَا إِذَا جَاءَتْ لَا یُؤْمِنُونَ» (انعام/109) شما چه می دانید که اگر معجزه ای هم بیاید باز ایمان نیاورند.

شاعِرْ: شاعر، سراینده. «بَلْ هُوَ شَاعِرٌ» (انبیاء/5) بلکه او شاعر و سراینده است.

شُعَراء: جمع شاعر: شاعران. «وَالشُّعَرَاءُ یَتَّبِعُهُمْ الْغَاوُونَ» (شعراء/224) و شاعران از گمراهان پیروی می کنند.

مَشْعَر: بیابانی که میان عرفات و منا که وقوف در آن یکی از ارکان حج است. «فَاذْکرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ» (بقره/198) پس خدا را در مشعر الحرام یاد کنید.

ش ع ل

اِشْتَعَلَ: شعله ور شد، سفید شد. (منظور سفید شدن موی است). «وَاشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَیْبًا» (مریم/4) و سرم از پیری سفید گشته است.

ش غ ف

شَغَفَ: شیفته و شیدا کرد. «قَدْ شَغَفَهَا حُبًّا» (یوسف/30) همانا شیفته کرده او را محبت و خاطر خواه ساخته است.

ش غ ل

مشغول کرد، فرصت را گرفت. «شَغَلَتْنَا أَمْوَالُنَا وَأَهْلُونَا» (فتح/11) اموال و خانواده های ما، فرصت را گرفت و ما را مشغول کرد.

شُغُل: سرگرمی، مشغولیت. «فِی شُغُلٍ فَاکهُونَ» (یس/55) در سرگرمی و مشغولیت به شادمانی به سر می برند.

ص:218

ش ف ع

شَفاعت: ظاهرا به معنای آن است که شخصی اراده دارد که کاری انجام دهد، ولی شخص دیگر نمی خواهد و کاری می کند که وی از خواهش و ارادۀ خود دست بردارد. این معنی در مورد خداوند، محال است و لذا باید شفاعت در رابطه با خدا را تأویل کرد تا مخالف اصول دین و مذهب نباشد. یعنی باید گفت که شفاعت اولیاء مانند دیگر وسایل و اسباب به ارادۀ خود خداوند است نه ضد ارادۀ او، چنانکه گرم کردن آتش و سوختن آن و معصیت بدکاران و آفت و سیل و زلزله به ارادۀ اوست. پس کسی خدا را از اراده باز نمی دارد. «مَن ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ» (بقره/ 255) شفیعی نیست مگر پس از اذن او.

شَفْعْ: جُفت. «وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ» (فجر/3) و قسم به جفت و طاق.

ش ف ق

شَفَق: سفیدی یا سرخی که بعد از غروب آفتاب در مغرب دیده می شود و برخلاف رنگ تیره و سیاه آسمان می باشد و نماز مغرب در مذهب ما تا زمانی که هنوز شفق باقی است افضل می باشد و وقتی که زایل شد وقت فضیلت مغرب می گذرد. «فَلَا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ» (انشقاق/ 16) سوگند به شفق و…

اِشفاق: ترس. «فَأَبَیْنَ أَن یَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا» (احزاب/ 72) پس کوهها و آسمان و زمین بار امانت را حمل نکردند و ترسیدند که آن را بپذیرند.

مُشْفِق: بیمناک. «فَتَرَی الْمُجْرِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا فِیهِ» (کهف/49) پس مجرمان را می بینی که از آن چه که در نامه عمل است بیمناک هستند.

ش ف ه

شَِفِة: لب. تثنیه آن شفیتن است. «وَلِسَاناً وَشَفَتَیْنِ» (بلد/ 9) آیا ما برای انسان دو چشم و یک زبان و دو لب خلق نکردیم؟

ش ف ی

شِفاء: بهبودی از بیماری. «فِیهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ» (نحل/ 60) در عسل شفا برای مردم است.

ص:219

شَفا: لبه پرتگاه. جایی که سیل زیر آن را شسته و خاک بالا همچنان ایستاده و اگر کسی روی آن بایستد، چون زیر آن خالی است بشکند و بریزد و انسان را به قعر دره یا گودال فرو برد. «وَکنْتُمْ عَلَی شَفَا حُفْرَةٍ مِنْ النَّارِ» (آل عمران/ 102) شما در پرتگاه گودالی از آتش بودید.

ش ق ق

شَقّ: شکافتن. «وَیَوْمَ تَشَقَّقُ السَّمَاء بِالْغَمَامِ» (فرقان/ 25) روزی که آسمان با ابر شکافته شود.

اَشُقُّ: سخت بگیرم. «وَمَا أُرِیدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَیْک» (قصص/27) و من نمی خواهم که بر تو سخت بگیرم.

شاقُّوا: از شَقّ گرفته شده: ستیزه و دشمنی کردند. «ذَلِک بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ» (انفال/13) چرا که آنان با خدا و پیامبرش ستیزه و دشمنی کردند.

یَشًقَّقُ: از شَقّ گرفته شده: می شکافد. «وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْمَاءُ» (بقره/74) و برخی از سنگ ها می شکافند و آب از آن ها خارج می شود.

اِنْشَقًّ: از شَقّ گرفته شده: از هم شکافت. «اقْتَرَبَتْ السَّاعَةُ وَانْشَقَّ الْقَمَرُ» (قمر/1) قیامت نزدیک شد و ماه از هم شکافت.

شَقّ: شکافتن. «ثُمَّ شَقَقْنَا الْأَرْضَ شَقًّا» (عبس/26) سپس زمین را به شدّت شکافتیم.

شِقّ: رنج افکندن. «لَمْ تَکونُوا بَالِغِیهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنفُسِ» (نحل/7) نمی توانستید آن را به مقصد برسانید مگر به وسیله رنج انداختن خودتان.

اَشَقّ: سخت تر، پر مشقت تر. «وَلَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَشَقُّ» (رعد/ 34) و همانا عذاب آخرت سخت تر و پر مشقت تر است.

شِقاق: از شَقّ گرفته شده: ستیزه و نزاع و جنگ. «وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا هُمْ فِی شِقَاقٍ» (بقره/137) و اگر رخ برگردانند، در جنگ و ستیزه اند.

ش ق و

شِقا: بدبختی. شقّی: محروم و بدبخت. «وَلَمْ أَکنْ بِدُعَائِک رَبِّ شَقِیًّا» (مریم/) خداوندا، من خود را از اجابت دعایم محروم ناامید و محروم نمی بینم.

ص:220

شَقُوا: از شَقْو گرفته شده: تیره بخت و بدبخت شدند. «فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ» (هود/106) پس امّا کسانی که تیره بخت شدند در جهنم هستند.

تَشْقی: به زحمت و رنج می افتی. «مَا أَنْزَلْنَا عَلَیْک الْقُرْآنَ لِتَشْقَی» (طه/2) قران را نازل نکردیم بر تو که به رنج افتی.

اَشْقی: شقی ترین، بدبخت ترین. «وَیَتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَی» (اعلی/11) و بدبخت ترین مردم از آن اجتناب می کند.

شِقْوَة: شقاوت، بدبختی. «غَلَبَتْ عَلَیْنَا شِقْوَتُنَا» (مؤمنون/106) شقاوت و بدبختی ها بر ما غلبه کرده است.

ش ک ر

شُکر: سپاس. «لَئِن شَکرْتُمْ لأَزِیدَنَّکمْ» (ابراهیم 7) اگر شکر گویید نعمتتان را می افزایم.

شُکور: تشکر و سپاسگزاری. «لَا نُرِیدُ مِنْکمْ جَزَاءً وَلَا شُکورًا» (دهر/9) از شما پاداش و تشکر کردن نمی خواهیم.

شَکوُر: شکر پیشه، بسیار سپاسگزار. (ابراهیم/5) در این روزهای عبرت انگیز برای هر صبور شکرگزار آیاتی است.

مَشْکور: مقبول، سپاسگزاری شده. «فَأُوْلَئِک کانَ سَعْیُهُمْ مَشْکورًا» (اسراء/19) پس تلاش آنان مورد قبول و سپاسگزاری است.

ش ک س

مُتَشاکِس: بدخو و بداخلاق. «ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً رَّجُلاً فِیهِ شُرَکاء مُتَشَاکسُونَ» (زمر/ 29) خداوند مثال مردی را زد که دارای شریکانی بداخلاق بود و…

ش ک ک

شک: یقین نداشتن و مردد بودن. «لَفِی شَک مِّنْهُ» (نساء/ 157) دربارۀ عیسی علیه السلام شک دارند.

ش ک ل

شَکل: نوع و جنس. «وَآخَرُ مِن شَکلِهِ» (ص/ 58) و دیگری همانند آن.

ص:221

شاکِله: نیت و خلق و خوی و عزم و اراده. «قُلْ کلٌّ یَعْمَلُ عَلَی شَاکلَتِهِ» (ص/ 58) هرکس مطابق خوی و خلق و نیت خودش کار می کند.

ش ک و

مِشکوة: چراغدان که مانند طاقچه کوچکی در دیوار است و در پیش آن شیشه می گذارند و چراغ را از منفذی دیگر از کنار مشکوة در شیشه قرار می دهند. «مَثَلُ نُورِهِ کمِشْکاةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ» (نور/ 35) مثال نور خداوند مانند چراغدانی است که در آن چراغ وجود دارد…

ش ک و

اَشْکوا: از شَکو گرفته شده: شکایت می کنم. «قَالَ إِنَّمَا أَشْکو بَثِّی وَحُزْنِی إِلَی اللَّهِ» (یوسف/86) فرمود: من فقط درد و پریشانی خود را به خدا شکایت می کنم.

تَشْتَکی: از شَکو گرفته شده: شکایت می کنم. «وَتَشْتَکی إِلَی اللَّهِ» (مجادله/1) و شکایت به خدا می نماید.

ش م أ ز

اِشْمِأزازْ: از شَمْأَزَ یعنی پریشان و متنفر شد، گرفته شده است. «اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ» (زمر/45) دل های کسانی که به آخرت ایمان ندارند متنفر و پریشان می شود.

ش م ت

اِشمات: دشمن شاد گردانیدن. «فَلاَ تُشْمِتْ بی الأعْدَاء» (اعراف/ 150) دشمن مرا شاد نگردان به مصیبتی که بر من وارد شود.

ش م خ

شامِخ: بلند. «وَجَعَلْنَا فِیهَا رَوَاسِیَ شَامِخَاتٍ» (مرسلات/ 27) و در زمین کوههای بلند قرار دادیم.

ش م س

شَمس: آفتاب. «فَلَمَّا رَأَی الشَّمْسَ بَازِغَةً» (انعام/ 78) وقتی که ابراهیم خورشید را تابان یافت.

ص:222

ش م ل

شِمال: چپ در مقابل یمین یعنی راست. «مَا أَصْحَابُ الشِّمَالِ» (واقعه/ 41) و کیانند اصحاب شمال و چپ؟

شَمائل: جمع شِمال است. «یَتَفَیَّأُ ظِلاَلُهُ عَنِ الْیَمِینِ وَالْشَّمَآئِلِ سُجَّدًا لِلّهِ» (نحل/ 48) سایه های هر چیز از راست و چپ برای خدا به سجده می افتند.

اِشْتَمَلَ: از شَمْل گرفته شده: در برگرفت، شامل شد. «أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَیْهِ أَرْحَامُ الْأُنثَیَیْنِ» (انعام/143) یا آن چه که رحم های دو ماده در برگرفت.

ش ن أ

شَنَآن: کینه و دشمنی. «وَلاَ یَجْرِمَنَّکمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَی أَلاَّ تَعْدِلُواْ» (مائده/ 8) دشمنی با قومی وادار نکند شما را بر اینکه عدالت نکنید.

شانِئ: دشمن«. إِنَّ شَانِئَک هُوَ الْأَبْتَرُ» (کوثر/ 3) دشمن تو ناقص و ابتر است.

ش ه ب

شِهاب: قطعه آتش زمینی یا آسمانی. «آتِیکم بِشِهَابٍ قَبَسٍ» (نمل/ 7) موسی علیه السلام به خانوادۀ خود گفت: قطعه ای آتش برای شما می آورم.

شُهُب: جمع شِهاب: شهاب ها. «مُلِئَتْ حَرَسًا شَدِیدًا وَشُهُبًا» (جن/8) پرشده از نگهبانان قدرتمند و تیرهای شهاب.

ش ه د

شَهِدَ: دریافت و ادراک یقینی پیدا کرد. «فَمَن شَهِدَ مِنکمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ» (بقره/ 185) هرکس که ماه رمضان را مشاهده کرد، باید روزه بگیرد.

اَشْهِدُوا: شاهد بگیرید. «وَأَشْهِدُوا ذَوَیْ عَدْلٍ مِّنکمْ» (طلاق/ 2) دو شاهد عادل بگیرید.

اِستَشهِدُوا: طلب شهادت و گواهی بکنید. «وَاسْتَشْهِدُواْ شَهِیدَیْنِ من رِّجَالِکمْ» (بقره/ 282) در دیون و معاملات دو شاهد و گواه را به شهادت بطلبید…

شُهَداء: جمع شاهد و گواه. «وَالَّذِینَ یَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ ثُمَّ لَمْ یَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاء» (نور/ 4) کسانی که زنان عفیف را به زنا متهم کنند و چهار گواه نیاورند…

ص:223

شَهادت: گواهی. «شَهَادَةُ بَیْنِکمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکمُ الْمَوْتُ حِینَ الْوَصِیَّةِ...» (مائده/ 106) شهادت میان شما اگر مرگ فراز آید، هنگام وصیت…

شهادت: در مقابل غیب. «عَالِمُ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ» (انعام/ 73) خدا دانای غیب و شهادت است.

شاهد: گواه. «وَشَاهِدٍ وَمَشْهُودٍ» (بروج/ 3) قسم به شاهد و مشهود.

شهید: گواه، شاهد. «وَکفَی بِاللَّهِ شَهِیدًا» (نساء/166) خداوند کافی است که گواه باشد.

شَهادات: شهادت ها. «فَشَهَادَةُ أَحَدِهِمْ أَرْبَعُ شَهَادَاتٍ» (نور/6) پس گواهی هر یک باید چهار بار شهادت باشد.

مَشْهَد: محل شهود، صحنه قیامت. «فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کفَرُوا مِنْ مَشْهَدِ یَوْمٍ عَظِیمٍ» (مریم/37) پس وای بر کافران از آن محل شهود روز بزرگ.

مشهود: گواهی شده، مورد مشاهده، حضور همگانی. «وَذَلِک یَوْمٌ مَشْهُودٌ» (هود/103) و آن روز، روز حضور همگانی (یا مشهود همگان) است.

ش ا ء

شاء: خواست. یشاء: بخواهد. انشاء الله: اگر خدا بخواهد. «وَلَا تَقُولَنَّ لِشَیْءٍ إِنِّی فَاعِلٌ ذَلِک غَدًا إِلَّا أَن یَشَاء اللَّهُ» (کهف/ 24) دربارۀ هیچ چیز نگو که من آن را انجام می دهم فردا، مگر آنکه بگویی انشاء الله.

ش ه ر

شَهر: ماه و در قرآن به غیر از همین یک معنی نیامده است و آن یک جزء از دوازده جزء سال است. و مردم روی زمین از هر نژاد و ملّت این عدد را پذیرفته اند، مگر جماعتی دیوانه و منحرف و علامت آن یک دور سیرماه در آسمان است که در تشکّلات تغییر می کند تا به شکل اوّل مثلا هلال باریکی می رسد و به تدریج بزرگ می شود تا شب چهاردهم و باز کوچک می شود تا ناپدید گردد و دوباره هلال ظاهر شود. دورۀ این تغییرات را که در آن دیدند آن را یک ماه نامیدند. «إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِندَ اللّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْراً» (توبه/ 36) شمارۀ ماهها نزد خدا دوازده است…

شُهُور: جمع شَهْر: ماه ها. «إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ» (توبه/36) به درستی که عدد ماه ها …

ص:224

اَشْهُر: جمع شَهر: ماه ها. «الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ» (بقره/197) حج در ماه های معیّنی است.

ش ه

ق

شَهیق: صدای فرو بردن نفس، ناله سخت و گوش خراش. «لَهُمْ فِیهَا زَفِیرٌ وَشَهِیقٌ» (هود/106) جهنمیان در آتش دوزخ غرش و زوزه و ناله سخت و گوش خراش دارند.

ش ه و

شَهوَة: لذّت و مزّه و هرچه نفس انسان به آن راغب باشد متعلق به شهوت اوست. و جمع آن شهوات است: «فَخَلَفَ مِن بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلَاةَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ» (مریم/ 59) پس از آنها گروهی جانشین آنها شدند که نماز را ضایع کرده و از شهوات پیروی نمودند.

اِشْتَهی: از شَهْوَة گرفته شده: میل کرد، هوس کرد. «وَهُمْ فِی مَا اشْتَهَتْ أَنفُسُهُمْ خَالِدُونَ» (انیباء/102) و آنان در آن چه که میل کنند جاوادنه اند.

ش و ب

شَوْب: آمیخته و آلوده. «ثُمَّ إِنَّ لَهُمْ عَلَیْهَا لَشَوْبًا مِنْ حَمِیمٍ» (صافات/67) پس برای آن ها بر روی آن زقّوم مخلوطی از آب جوشان است.

ش و ر

اَشارَ: اشاره کرد. «فَأَشَارَتْ إِلَیْهِ» (مریم/29) پس مریم به سوی او اشاره کرد.

شاوِرْ: از شَوْر گرفته شده: مشورت کن. «وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ» (آل عمران/159) با آنان در کار (جنگ) مشورت کن.

شُوری: مشورت کردن. «وَأَمْرُهُمْ شُورَی بَیْنَهُمْ» (شوری/31) و کار آن ها با مشورت کردن با یکدیگر صورت می گیرد.

تَشاوُر: از شَوْر گرفته شده: مشورت و توافق دو جانبه. «فَإِنْ أَرَادَا فِصَالًا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ» (بقره/233) پس اگر بخواهند از روی رضایت و مشورت طرفین بچه را از شیر بگیرند.

ص:225

ش و ظ

شُواظ: شرارة آتش، آتش خالص بی دود. «یُرْسَلُ عَلَیْکمَا شُوَاظٌ مِنْ نَارٍ وَنُحَاسٌ» (رحمن/35) بر شمایان می فرستد شعله هایی از آتش و مس مذاب و گداخته.

ش و ک

شَوْکة: اقتدار، سلاح. «وَتَوَدُّونَ أَنَّ غَیْرَ ذَاتِ الشَّوْکةِ تَکونُ لَکمْ» (انفال/7) و دوست می دارید که کاروان غیر مسلّح نصیب شما گردد.

ش و ی

شّوی: پوست بدن. «نَزَّاعَةً لِلشَّوَی» (معارج/16) برکننده پوست بدن به سختی است.

ش ی ب

شَیب: سپیدی موی از پیری. «وَاشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَیْباً» (مریم/ 4) درخشید مرا سر به پیری.

ش ی ب

شیْب: جمع اَشْیَب: پیران. «یَوْمًا یَجْعَلُ الْوِلْدَانَ شِیبًا» (مزّمل/17) روزی که کودکان را پیر می کند.

شَیْبَة: پیری. «ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ ضَعْفًا وَشَیْبَةً» (روم/54) پس از نیرو، ضعف و پیری را قرار داد.

ش ی خ

شَیخ: پیرمرد و بزرگ طایفه یا پدر و استاد علم. «وَأَبُونَا شَیْخٌ کبِیرٌ» (قصص/ 23) و پدر ما پیرمردی بزرگ است.

ش ی د

مُشَیَّد: اسم مفعول از شَید است. یعنی محکم ساخته شده. «وَلَوْ کنتُمْ فِی بُرُوجٍ مُّشَیَّدَةٍ» (نساء/ 78) هر جا که باشید مرگ شما را خواهد گرفت، هر چند که در برجهای محکم ساخته شده باشید.

ص:226

ش ی د

مَشید: محکم، برافراشته. «وَقَصْرٍ مَشِیدٍ» (حج/45) و قصری محکم و سربرافراشته.

ش ی ع

شیعه: در لغت پیرو بصورت مطلق و در اصطلاح، پیروان اهلبیت عصمت (علیهم السلام) و خصوصا شیعه امامیه. (دوازده امامی) و گاه بر زیدیه و اسماعیلیه نیز اطلاق می گردد. «وَإِنَّ مِن شِیعَتِهِ لَإِبْرَاهِیمَ» (صافات/ 83) یکی از پیروان نوح، حضرت ابراهیم بود.

تَشیع: شایع و مشهور می گردد. «إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَن تَشِیعَ الْفَاحِشَةُ...» (نور/ 19) کسانی که دوست دارند که فاحشه در بین مؤمنان منتشر و شایع گردد…

شِیَع: جمع شیعة: گروه ها، گروه گروه. «وَجَعَلَ أَهْلَهَا شِیَعًا» (قصص/4) و اهل آن سرزمین را گروه گروه قرار داد.

اَشْیاع: جمع شیعة: گروه ها، دسته ها. «وَلَقَدْ أَهْلَکنَا أَشْیَاعَکمْ» (قمر/5) و ما به تحقیق که گروه ها و دسته هایتان را از بین بردیم.

ص:227

ص:228

ص ب ح

صُبح: بامداد. «وَالصُّبْحِ إِذَا أَسْفَرَ» (مدثر/ 34) و بامداد آنگاه که روی گشاید.(1)

مِصباح: چراغ. «مَثَلُ نُورِهِ کمِشْکاةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ» (نور/ 35) مثال نور خداوند مثال چراغدانی است که در آن چراغی قرار دارد. چراغ آن ظرف روغن است که فتیله در آن است و روشن می کنند و برای آن جسمی استوانه شکل از شیشه و بلور می ساختند و روی چراغ می نهادند تا هم از باد محفوظ ماند و هم بر روشنی و تلألؤ شعله بیفزاید. جمع آن مصابیح است. «وَزَیَّنَّا السَّمَاء الدُّنْیَا بِمَصَابِیحَ» (فصلت/ 12) آسمان نزدیک را به چراغها زیور بخشیدیم.

صَبًّح: صبح هنگام در رسید. «وَلَقَدْ صَبَّحَهُمْ بُکرَةً عَذَابٌ مُسْتَقِرٌّ» (قمر/38) و سپیده دم عذابی پایدار و ثابت بر سرشان آمد.

اَصْبَحَ: شد، گردید، صبح کرد. «فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنْ الْخَاسِرِینَ» (مائده/30) پس او را کشت و از پشیمانان گردید.

صَباح: صبح، اول روز. «فَسَاءَ صَبَاحُ الْمُنذَرِینَ» (صافات/177) پس صبحِ هشدار داده شدگان بد شد.

اِصْباح: صبح، سپیده دم. «فَالِقُ الْإِصْبَاحِ» (انعام/96) خداوند شکافندة صبح است.

مُصْبِحین: صبح کنان، به هنگام بامداد. «أَنَّ دَابِرَ هَؤُلَاءِ مَقْطُوعٌ مُصْبِحِینَ» (حجر/66) صبحگاهان همة آن ها ریشه کن خواهند شد.

ص ب ر

صابِرُوا: از باب مفاعله: با استقامت زیاد صبر کنید، یکدیگر را به صبر سفارش کنید. «اصْبِرُوا وَصَابِرُوا» (آل عمران/200) صبر کنید و استقامت ورزید. (همدیگر را به صبر سفارش کنید).

اِصطَبِر: از کلمه صَبْر گرفته شده: صبر پیشه کن. «فَاعْبُدْهُ وَاصْطَبِرْ» (مریم/65) پس او را پرستش کن و صبوری بنمای.

صبّار: بسیار صبر پیشه. «إِنَّ فِی ذَلِک لَآیَاتٍ لِکلِّ صَبَّارٍ شَکورٍ» (ابراهیم/5) در این، برای صبرپیشگانِ بسیار شکرگزار آیاتی است.

ص:230

ما اَصْبَرَ: چه شکیبا کرد؟ چقدر شکیبا است؟! «فَمَا أَصْبَرَهُمْ عَلَی النَّارِ» (بقره/175) چه چیز آن ها را بر آتش شکیبا کرد؟ چقدر بر آتش شکیبایند.

ص ب ع

اَصابِع: جمع اِصْبَع، انگشتان. «یَجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فِی آذَانِهِمْ» (بقره/19) انگشتان خود را در گوش های خود می کنند.

ص ب غ

صِبْغ: خورش. «وَصِبْغٍ لِلْآکلِینَ» (بقره/138) و خورش برای خورندگان.

صِبْغَة: رنگ. «صِبْغَةَ اللَّهِ» (بقره/138) رنگ الهی.

ص ب ی

صَبِیّ: کودک، خردسال. «وَآتَیْنَاهُ الْحُکمَ صَبِیًّا» (مریم/12) و به او در خردسالی حکم دادیم.

ص ح ب

صاحِب: رفیق و دوست و همراه و مصاحب: مالک و مملوک. «الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ» (نساء/ 36) دوست که همراه انسان است.

صاحِبْ: فعل امر: معاشرت کن، رفتار کن. «وَصَاحِبْهُمَا فِی الدُّنْیَا مَعْرُوفًا» (لقمان/15) و در دنیا با آن ها به نیکی رفتار کن.

لا یُصْحَبون: از صَحِبَ گرفته شده: پناه داده نمی شوند. «وَلَا هُمْ مِنَّا یُصْحَبُونَ» (انبیاء/43) و آنان از جانب ما حمایت و پناه داده نمی شوند.

صاحِبَی: دو دوست. «یَا صَاحِبَیِ السِّجْنِ» (یوسف/39) ای دو دوست زندانی من.

صاحِبَة: همسر. «وَصَاحِبَتِهِ وَأَخِیهِ» (معارج/12) و از همسر و برادرش.

اَصْحاب: جمع صاحب: همنشین. «أُوْلَئِک أَصْحَابُ النَّارِ» (بقره/39) آنان همنشینان آتش جهنم هستند.

ص:231

ص ح ف

صُحُف: جمع صحیفه است که بر کتب انبیا و نامه های اعمال بندگان و آنچه که در مقدرات آنها نوشته می شود اطلاق می گردد. «صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ وَمُوسَی» (اعلی/ 19) کتب ابراهیم علیه السلام و موسی علیه السلام. «وَإِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ» (تکویر/ 10) وقتی که نامه های اعمال بندگان منتشر می گردد.

صِحاف: جمع صَحْفَة: کاسه ها، ظروف. «یُطَافُ عَلَیْهِمْ بِصِحَافٍ مِنْ ذَهَبٍ» (زخرف/71) با کاسه هایی از طلا بر گرد آنان می چرخند.

ص خ ر

صَخْر: سنگ های بزرگ. «جَابُوا الصَّخْرَ بِالْوَادِ» (فجر/9) و در آن وادی سنگ های بزرگ را می بریدند.

صَخْرَة: سنگ بزرگ. «إِذْ أَوَیْنَا إِلَی الصَّخْرَةِ» (کهف/63) آن گاه که به سنگ بزرگ پناه بردیم.

ص د د

صَدّ: منع کردن. «وَصَدَّهَا مَا کانَت تَّعْبُدُ مِن دُونِ اللَّهِ» (نمل/ 43) و بازداشت و منع کرد او را آنچه که غیر از خدا می پرستید.

صدید: چرک به خون آمیخته. «وَیُسْقَی مِن مَّاء صَدِیدٍ» (ابراهیم/ 16) از آبی چرکین می آشامد.

صُدُود: بازداشتن، جلوگیری کردن. «یَصُدُّونَ عَنْک صُدُودًا» (نساء/61) و تو را از راه حق باز می دارند، بازداشتنی.

ص د ر

صَدر: سینه و آن قسمت از اندام که میان گردن و شکم است و ریه و قلب در این قسمت قرار دارد و لذا به اصطلاح عربی (به علاقه حال و محلّ) بر قلب و منشأ حیات نیز اطلاق می گردد. جمع آن صدور است. «إِنَّ اللّهَ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ» (مائده/ 7) منظور از ذات الصدور، اسرار و افکار مردم است که کسی غیر از خدا بر آن آگاه نیست.

صَدَرَ: بیرون رفت. «لَا نَسْقِی حَتَّی یُصْدِرَ الرِّعَاء» (قص/ 23) دختران شعیب گفتند: ما منتظر آنیم که چوپانان از آب بیرون روند و ما گوسفندان خود را آب بدهیم.

ص:232

ص د ع

صُداع: سردرد. تصدیع: سردرد دادن. «لَا یُصَدَّعُونَ عَنْهَا» (واقعه/ 19) شراب بهشت سردرد نمی آورد و نوشندگان آن دچار سردرد نمی شوند.

یَصَّدَّعُون: از باب تفعّل به معنای شکافته و دو پاره شدن است. «یَوْمَئِذٍ یَصَّدَّعُونَ» (روم/ 43) مردم در آن روز متفرق گشته و گروهی به بهشت و گروهی به جهنم رهسپار می گردند.

صَدع: شکاف. «وَالْأَرْضِ ذَاتِ الصَّدْعِ» (طارق/ 12) و قسم به زمین دارای شکاف. (که گیاه و درخت از آن می روید و نهر جاری می شود و راهها در میان کوهها پدید می آید).

اِصْدَعْ: از صَدْع گرفته شده: آشکارا اعلام کن. «فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ» (حجر/94) پس مأموریت خود را آشکارا اعلام کن.

لا یُصَدّعون: از صَدْع گرفته شده: از هم پاشیده. «لَرَأَیْتَهُ خَاشِعًا مُتَصَدِّعًا» (حشر/21) می دیدی کوه را که خاکسار و از هم پاشیده می گردید.

ص د ف

صَدَف: کوه. «حَتَّی إِذَا سَاوَی بَیْنَ الصَّدَفَیْنِ» (کهف/ 96) تا آنکه ذو القرنین میان آن دو کوه سدّی بست.

صَدَفَ: از صَدْف گرفته شده: اعراض کرد، نسنجیده رویگردان شد. «صَدَفَ عَنْهَا» (انعام/157) و از آن روی گردان شد.

ص د ق

صَدَقَة: مالی است که به قصد قربت در راه خدا دهند، خواه به فقیر و یا به غنی. واجب باشد مثل زکات و یا کفّاره باشد و یا مستحبّ. جمع آن صدقات است. «إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا» (توبه/ 60) مصرف زکات فقیران و مساکین و عاملان و… هستند.

صَدُقه: مهر زنان. «وَآتُواْ النَّسَاء صَدُقَاتِهِنّ» (نساء/ 4) مهریه زنان را بپردازید.

صَدَق: راست گفت. «قُلْ صَدَقَ اللَّهُ» (آل عمران/95) بگو: خداوند راست گفت.

صَدَقْتَ: راست گفتی. «وَنَعْلَمَ أَنْ قَدْ صَدَقْتَنَا» (مائده/113) و ما می دانیم که به ما راست گفتی.

ص:233

صَدَّقَ: تحقق بخشید. راست یافت. «وَلَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ» (سبأ/20) و به درستی که شیطان گمان خود را در مورد آن ها تحقق بخشید.

اَصَدَّقَ: در اصل اَتَصَدَّقَ بوده: صدقه بدهم. «فَأَصَّدَّقَ وَأَکنْ مِنْ الصَّالِحِینَ» (منافقین/10) پس صدقه بدهم و از صالحان باشم.

صَدیق: دوست. «وَلَا صَدِیقٍ حَمِیمٍ» (شعراء/101) و نه دوستی گرم و صمیمی.

صِدّیق: بسیار راستگوی و راست کردار. «إِنَّهُ کانَ صِدِّیقًا» (مریم/41) او بسیار راستگوی و راست کردار بود.

مُصَدِّق: تصدیق کننده، مطابق. «وَآمِنُوا بِمَا أَنزَلْتُ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَکمْ» (بقره/41) و ایمان بیاورید به آن چه که نازل کردم و شما را تصدیق می کند.

مُتَصَدّق: صدقه دهنده. «إِنَّ اللَّهَ یَجْزِی الْمُتَصَدِّقِینَ» (یوسف/88) خداوند صدقه دهندگان را پاداش می دهد.

ص د ی

تَصَدّی: توجه کردن و التفات نمودن. «فَأَنتَ لَهُ تَصَدَّی» (عبس/ 6) پس تو آن را پذیرفتی.

تَصدِیَه: کف زدن. «وَمَا کانَ صَلاَتُهُمْ عِندَ الْبَیْتِ إِلاَّ مُکاء وَتَصْدِیَةً» (انفال/ 35) نماز آنان نزدیک خانه کعبه غیر از صفیر زدن و کف زدن نیست.

ص ر ح

صَرح: کوشک، بنای بزرگ و بلند، کاخ. «قِیلَ لَهَا ادْخُلِی الصَّرْحَ» (نمل/ 44) هنگامی که بلقیس به قصر سلیمان علیه السلام رسید به او گفتند: به قصر اندر آی.

ص ر خ

صَرخ: به فریاد کسی رسیدن برای نجات او. صَریخ و مُصرِخ: فریادرس. «وَإِن نَّشَأْ نُغْرِقْهُمْ فَلَا صَرِیخَ لَهُمْ» (یس/ 43) اگر بخواهیم آنها را غرق کنیم هیچ فریادرسی برای آنها نیست.

اِسْتِصراخ: از صَرَخَ گرفته شده: فریاد خواهی، فریاد یاری خواستن. «فَإِذَا الَّذِی اسْتَنصَرَهُ بِالْأَمْسِ یَسْتَصْرِخُهُ» (قصص/18) پس آن کسی که دیروز از او یاری خواست، از او کمک خواست.

ص:234

اصطراخ: از صَرَخَ گرفته شده: دادخواهی با شیون، کمک طلبیدن با نعره. «وَهُمْ یَصْطَرِخُونَ فِیهَا» (فاطر/37) و آنان (در آتش جهنم) با فریاد و شیون دادخواهی و طلب کمک می کنند.

ص ر ر

اصرار: مستمر بودن و پشیمان نشدن. «وَلَمْ یُصِرُّواْ عَلَی مَا فَعَلُواْ» (آل عمران/ 135) کسانی که بر کردۀ خود مستمر نمانند…

صِرّ: سرما. «کمَثَلِ رِیحٍ فِیهَا صِرٌّ» (آل عمران/ 117) مانند بادی که در آن سرما است.

صَرَّة: بانگ و فریاد. «فَأَقْبَلَتِ امْرَأَتُهُ فِی صَرَّةٍ» (ذاریات/ 29) پس زن او پیش آمد، با بانگ و فریاد.

صَرصَر: تندباد. «وَأَمَّا عَادٌ فَأُهْلِکوا بِرِیحٍ صَرْصَرٍ عَاتِیَةٍ» (الحاقه/ 6) عاد هلاک شدند با تندبادی سخت بیش از اندازه.

ص ر ع

صَرْعی: جمع صَریع: نقش زمین شده، بی جان افتاده. «فَتَرَی الْقَوْمَ فِیهَا صَرْعَی» (حاقه/7) پس آن قوم را در آن به خاک افتاده می دیدی.

ص ر ط

صراط: راه مستقیم که انسان را به مقصد می رساند. «اهدِنَ____ا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ» (حمد/ 6)

ص ر ف

صَرف: گردانیدن از حالی به حالی. بازگردانیدن. «فَمَا تَسْتَطِیعُونَ صَرْفاً وَلَا نَصْراً» (فرقان/ 19) پس نمی توانید (عذاب را) برگردانید و کمک و یاری کنید.

تصریف: گردانیدن به صورتهای مختلف. «وَتَصْرِیفِ الرِّیَاحِ» (جاثیه/ 5) و گردانیدن باد…

انصراف: بازگشتن. «ثُمَّ انصَرَفُواْ صَرَفَ اللّهُ قُلُوبَهُم» (توبه/ 127) پس آنان برگشتند و خداوند دلهای آنها را برگردانید.

اِنْصَرَفَ: از صَرْف گرفته شده: برگشتند، منصرف شدند. «ثُمَّ انصَرَفُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ» (توبه/127) پس انان برگشتند و خداوند نیز قلوب آن ها را برگرداند.

ص:235

مَصْروف: برگردانده شده. «أَلَا یَوْمَ یَأْتِیهِمْ لَیْسَ مَصْرُوفًا عَنْهُمْ» (هود/8) آگاه باشید که این روز از آنان برگردانده نخواهد شد.

ص ر م

صَرّم: چیدن میوه از درخت. درو کردن محصول. چیدن خیار و سبزی و امثال آن از بوته. صَریم: بوستانی که میوۀ آن را چیده باشند. «فَأَصْبَحَتْ کالصَّرِیمِ» (قلم/ 20) مانند باغ میوه چیده شده گردید.

صارِم: میوه چین، چیننده میوه. «إِنْ کنتُمْ صَارِمِینَ» (قلم/22) اگر شما چینندة میوه هستید.

ص ع د

صُعود: بالا رفتن. «إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکلِمُ الطَّیِّبُ» (فاطر/ 10) سخن نیکو به سوی خدا بالا می رود.

یصَّعَّدُ: به زحمت بالا می رود. «کأَنَّمَا یَصَّعَّدُ فِی السَّمَاء» (انعام/ 125) گویا به آسمان بالا می رود.

صعید: روی زمین. «فَتَیَمَّمُوا صَعِیدًا طَیِّبًا» (نساء/ 23) بر روی زمین پاک تیمّم کنید.

اَصْعَدَ: بالا رفت، دور شد. «إِذْ تُصْعِدُونَ» (آل عمران/153) وقتی که (از کوه) بالا می رفتید. (فرار می کردید و به کوه پناه می بردید).

صَعَدْ: سخت، طاقت فرسا. «عَذَابًا صَعَدًا» (جن/17) عذاب سخت و طاقت فرسا.

ص ع ر

صَعر: روی برگرداندن از روی تکبّر. «وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّک لِلنَّاسِ» (لقمان/ 18) روی خود را به علامت اعراض و تکبر از مردم بر مگردان.

ص ع ق

صعق: افتادن و بیهوش شدن و مردن. «فَصَعِقَ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَمَن فِی الْأَرْضِ» (زمر/ 68) پس آنچه که در زمین و آسمان هاست می میرد. «وَخَرَّ موسَی صَعِقاً» (اعراف/ 143) و موسی بیهوش شد.

صاعقه: بلای آسمانی به ویژه برق که از مالش ابرها برخیزد و به زمین افتد و مردم را هلاک یا باغستانها را فاسد کند و بسوزاند. «فَقُلْ أَنذَرْتُکمْ صَاعِقَةً مِّثْلَ صَاعِقَةِ عَادٍ وَثَمُودَ» (فصلت/ 13) پس بگو شما را از صاعقه ای مانند صاعقه قوم عاد و ثمود برحذر می دارم.

ص:236

صَواعق: جمع صاعقة است. «یَجْعَلُونَ أَصْابِعَهُمْ فِی آذَانِهِم مِّنَ الصَّوَاعِقِ» (بقره/ 19) انگشتان در گوشها گذارند از صاعقه آن ابر تیره که رعد و برق همراه دارد.

یُصْعَقون: از صَعْق گرفته شده: بیهوش می افتند، هلاک می گردند. «الَّذِی فِیهِ یُصْعَقُونَ» (طور/45) روزی که در آن بیهوش می افتند.

صَعِق: مُرد و بیهوش شد. «وَخَرَّ مُوسَی صَعِقًا» (اعراف/143) و موسی بی هوش بر روی زمین افتاد.

ص غ ر

صاغِر: خوار و ذلیل. «حَتَّی یُعْطُواْ الْجِزْیَةَ عَن یَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ» (توبه/ 29) تا اینکه اهل کتاب جزیه بدست خود با خواری بدهند. جزیه مالیات سرانه ای است که در مذهب اهلبیت علیه السلام از اهل کتاب می گیرند و در مذهب سایر فقها شاید از غیر اهل کتاب هم گرفته شود.

صغیر: کوچک. «وَکلُّ صَغِیرٍ وَکبِیرٍ مُسْتَطَرٌ» (قمر/ 53) هر عملی که بندگان کنند در کتاب نوشته می شود، اعم از کوچک و بزرگ.

صَغار: حقارت، کوچکی، زبونی و ذلت. «سَیُصِیبُ الَّذِینَ أَجْرَمُوا صَغَارٌ عِنْدَ اللَّهِ» (انعام/124) به زودی مجرمان دچار خفت در پیشگاه خدا خواهند شد.

ص غ ی

صَغی: میل به حق. «إِن تَتُوبَا إِلَی اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکمَا» (تحریم/ 4) اگر به سوی خدا توبه کنید، دلهای شما مایل به حق شده است. اشاره به این قضیه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و زنان آن حضرت دارد که اصل آن به عایشه و حفصه برمی گردد که خاطر مبارک آنحضرت را آزردند و خداوند به آنان دستور داده که توبه کنند.

ص ف ح

صَفح: گذشت و آمرزش. نادیده گرفتن و کرده را ناکرده انگاشتن. «فَاعْفُواْ وَاصْفَحُواْ حَتَّی یَأْتِیَ اللّهُ بِأَمْرِهِ» (بقره/ 109) پس عفو کنید و درگذرید تا خدا فرمانش را بیاورد.

ص ف د

صَفد: غل و بند و جمع آن اَصفاد است. «وَتَرَی الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ مُّقَرَّنِینَ فِی الأَصْفَادِ» (ابراهیم/ 49) گناهکاران را در آن روز می بینی که در بندها به هم بسته اند.

ص:237

ص ف ر

اَصفَر: رنگ زرد. صَفراء: مؤنث آن. «بَقَرَةٌ صَفْرَاءُ» (بقره/ 69) گاوی زرد رنگ باشد.

صُفر: زرد، جمع صفراء (به معنای سیاه هم آمده است) «کأَنَّهُ جِمَالَتٌ صُفْرٌ» (مرسلات/ 33) شعله آتش دوزخ، گویی شترهایی سیاه هستند.

مُصْفَر: زرد شده، پژمرده. «فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا» (روم/51) پس آن را پژمرده و زرد شده می بینند.

ص ف ص ف

صَفصَف: دشت هموار بدون پستی و بلندی. «فَیَذَرُهَا قَاعًا صَفْصَفًا» (طه/ 106) پس پستیها و بلندی های زمین را هموار و صاف گرداند.

ص ف ف

صفّ: در فارسی رده نامیده می شود و آن جماعتی است در کنار یکدیگر که از کنار هم بودن آنها خطّی مستقیم بنظر می آید. «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفّاً» (صف/ 4) خدا دوست دارد کسانی را که در راه او صف کشیده کارزار می کنند. جمع آن صواف است. «فَاذْکرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا صَوَافَّ» (حج/ 36) نام خدا را ببرید تا (حیواناتی که برای قربانی آماده کرده اید) ایستاده اند صاف.

صافّ: به صف ایستاده، صف بسته. «وَالصَّافَّاتِ صَفًّا» (صافات/1) سوگند به صف ایستادگان.

مَصْفوفّة: از صَفّ گرفته شده: در کنار هم چیده شده. «مُتَّکئِینَ عَلَی سُرُرٍ مَصْفُوفَةٍ» (طور/20) تکیه بر تخت هایی می دهند که در کنار هم چیده شده اند.

ص ف ن

صافن: تندرو و جمع آن صافنات است. «إِذْ عُرِضَ عَلَیْهِ بِالْعَشِیِّ الصَّافِنَاتُ الْجِیَادُ» (ص/ 31) یاد کن آن زمان را که بر حضرت سلیمان علیه السلام اسبهای تندرو و نیکو را عرضه کردند.

ص ف و

صَفا و صَفوان: قطعه سنگ. «إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِن شَعَآئِرِ اللّهِ» (بقره/ 158) صفا و مروه از علائم و نشانه های خدایند. «فَمَثَلُهُ کمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَیْهِ تُرَابٌ» (بقره/ 264) مثال ریاکار مانند کسی است که دانه را روی سنگ سخت بریزد که روی آن کمی خاک است.

ص:238

اِصطِفاء: برگزیدن. مُصطَفی: برگزیده. «إِنَّ اللّهَ اصْطَفَی آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِیمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَی الْعَالَمِینَ» (آل عمران/ 33) خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم و عمران را بر عالمیان برگزید.

ص ف ی

اَصْفی: از صَفْو گرفته شده: مخصوص کرد، اختصاص داد. «أَفَأَصْفَاکمْ رَبُّکمْ بِالْبَنِینَ» (اسراء/40) آیا خدای شما، شما را به پسران اختصاص داد.

اَلْمُصْطَفی: از صَفْو گرفته شده: برگزیده، نخبه. «الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیَارِ» (ص/47) برگزیدگان نیکوکار.

مُصَفّی: صاف و خالص. «وَأَنْهَارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی» (محمد/15) و نهرهایی از عسل خالص و صاف.

ص ک ک

صَکّ: دست بر روی زدن. سیلی و چک زدن. «فَصَکتْ وَجْهَهَا» (ذاریات/ 29) زن ابراهیم علیه السلام پس از مژده فرزند یافتن سیلی بر رخسار خود زد.

ص ل ب

صَلب: آویختن انسان برای کشتن او. «وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ» (نساء/ 157) عیسی علیه السلام را نه کشتند و نه به دار آویختند.

صُلب: پشت و جمع آن اَصلاب است. «یَخْرُجُ مِن بَیْنِ الصُّلْبِ وَالتَّرَائِبِ» (طارق/ 7) انسان از بین صلب و ترائب خارج شده است. (پشت و استخوان سینه) «وَحَلاَئِلُ أَبْنَائِکمُ الَّذِینَ مِنْ أَصْلاَبِکمْ» (نساء/ 23) زنان پسران شما که از پشت شمایند.

ص ل ح

صُلح: سازش. اصلاح. نیکو کردن. فساد را دور کردن. «وَالصُّلْحُ خَیْرٌ» (نساء/ 128) و صلح بهتر است (از نزاع و کشمکش)

اَصْلَحَ: اصلاح کرد، صالح شد. «فَإِنْ تَابَا وَأَصْلَحَا» (نساء/16) پس اگر توبه کنند و اصلاح شوند.

ص:239

ص ل د

صَلد: سنگ سخت و ساده. «فَتَرَکهُ صَلْدًا» (بقره/ 264) پس آن را سنگی سخت و بی حاصل وا می گذارد.

ص ل ص ل

صَلصال: گل کوزه گری. «خَلَقَ الْإِنسَانَ مِن صَلْصَالٍ کالْفَخَّارِ» (رحمن/ 14) انسان را آفرید از گلی خشک چون گل کوزه گری.

ص ل و

صلوة: نماز، عبادتی که متضمن مناجات و خضوع نزد خدا باشد. دعا. «وَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ» (انبیاء/ 73) و به آنان وحی کردیم که اعمال نیکو و برپاداشتن نماز را.

صَلَوات: جمع صلوة است. «حَافِظُواْ عَلَی الصَّلَوَاتِ» (بقره/ 238) محافظت کنید بر همۀ نمازها.

صَلِّ: از صَلَو گرفته شده: دعا کن. «وَصَلِّ عَلَیْهِمْ» (توبه/103) و برای آن ها دعا کن.

ص ل ی

صَلِیّ: گرم شدن و سوختن. «هُمْ أَوْلَی بِهَا صِلِیّاً» (مریم/ 70) آنها اولی هستند به سوختن.

تصلیة: سوزانیدن. «وَتَصْلِیَةُ جَحِیمٍ» (واقعه/ 94) و سوزاندنش با آتش جهنم است.

اِصطِلاء: گرم شدن. «لَّعَلَّکمْ تَصْطَلُونَ» (نمل/ 7) شاید گرم شوید.

صَلی: سوختن. «تَصْلَی نَاراً حَامِیَةً» (غاشیه/ 4) می سوزد با آتش سوزان.

یَصْلی: از صَلْی گرفته شده: به آتش می رود، در آتش می سوزد. «وَیَصْلَی سَعِیرًا» (انشقاق/12) و در آتش سوزان می سوزد.

صَلّوُا: از صَلْی گرفته شده: داخل آتش کنید. «ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ» (حاقه/31) سپس او را به داخل آتش جهنم بکشانید.

اُصْلی: از صَلْی گرفته شده: او را به آتش جهنم وارد می کنم. «سَأُصْلِیهِ سَقَرَ» (مدثر/26) به زودی او را در آتش جهنم وارد می کنم.

صالِ: از صَلْی گرفته شده و صالی بوده است: وارد شونده. «هُوَ صَالِ الْجَحِیمِ» (صافات/163) مگر کسی که وارد شونده در آتش جهنم است.

ص:240

ص م ت

صامِتْ: اسم فاعل صَمْت: خاموش، ساکت از حرف زدن. «أَمْ أَنْتُمْ صَامِتُونَ وَاصْطَنَعْتُک لِنَفْسِی» (اعراف/193) یا شما ساکت و خاموش هستید.

ص م د

صَمَد: استوار و سخت و نفوذ ناپذیر و غیر مجوّف. مرجع و ملجأ و سید و پناه و بی نیاز که همه به او نیازمندند. «الله الصمد» (توحید/ 2) خدا صمد است.

ص و م ع ه

صومعه: عبادتگاه گوشه گیران مسیحی است مانند خانقاه مسلمانان و درویشان و جمع آن صَوامِع است. «وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَّهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِیَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ ...» (حج/ 40) اگر نبود اینکه خدای تعالی بعضی از مردم (شریر) را بدست بعضی دیگر دفع می کرد، عبادتگاه امت عیسی علیه السلام و موسی علیه السلام و مساجد مسلمین خراب و ویران می گشت.

ص م م

صَمَم: کری. اَصَمّ: کر. و جمع آن صُمّ است. «کالأَعْمَی وَالأَصَمِّ» (هود/ 24) مانند نابینا و ناشنوا. «وَلَا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاء» (نمل/ 80) و تو نمی توانی به کران چیزی بشنوانی.

ص ن ع

صُنع: ساختن و تربیت کردن و پروردن. «وَلِتُصْنَعَ عَلَی عَیْنِی» (طه/ 39) تا پیش چشم من پرورده شوی. «وَاصْطَنَعْتُک لِنَفْسِی» (طه/ 41) تو را برای خود پروردم.

مَصانِع: جمع مَصنَع یعنی کوشکها و قصرها و استخرها. «وَتَتَّخِذُونَ مَصَانِعَ لَعَلَّکمْ تَخْلُدُونَ» (شعراء/ 129) کوشکها و قصرها و استخرها می سازید تا شاید همیشه بمانید.

اِصْطِناع: از صَنْع گرفته شده: ساختن، برگزیدن، پروردن. «وَاصْطَنَعْتُک لِنَفْسِی» (طه/41) تو را برای خود ساختم و برگزیدم و پروردم.

صُنْع: ساخت و ساز، آفرینش. «صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کلَّ شَیٍْ» (نمل/88) آفرینش خدایی که همه چیز را متقن ساخته است.

صَنْعة: ساختن. «وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکمْ» (انبیاء/80) و به او ساختن زره را آموختیم.

ص:241

ص ن م

صَنَم: بت. مجسمه. جمع آن اَصنام است. جمادی که مردم بت پرست آن را معبود خود قرار می دادند و از آن حاجت می خواستند. «وَاجْنُبْنِی وَبَنِیَّ أَن نَّعْبُدَ الأَصْنَامَ» (ابراهیم/ 35) خدایا مرا و فرزندانم را از اینکه بت ها را بپرستیم دور کن.

ص ن و

صِنوان: جمع صِنو است یعنی از یک ریشه، ولی با مزه های مختلف. «وَنَخِیلٌ صِنْوَانٌ» (رعد/ 4) خرماهایی که از یک ریشه روئیده اند ولی مزه های مختلفی دارند.

ص ه ر

صَهر: آب شدن و سوختن. «یُصْهَرُ بِهِ مَا فِی بُطُونِهِمْ» (حج/ 20) هر چه در شکم آنهاست می سوزد و ذوب می شود.

صِهر: داماد. «فَجَعَلَهُ نَسَباً وَصِهْراً» (فرقان/ 54) گروهی را به نسب و گروهی را به دامادی پیوند داد.

ص و ب

صواب: صحیح و درست. «وَقَالَ صَوَاباً» (نبأ/ 38) و سخن راست و درست می گوید.

اَصاب: رسید و برخورد. «مَا أَصَابَ مِن مُّصِیبَةٍ فِی الْأَرْضِ وَلَا فِی أَنفُسِکمْ إِلَّا فِی کتَابٍ» (حدید/ 22) هیچ مصیبت در زمین یا در خود شما به شما نمی رسد مگر آن که در کتابی است.

مصیبة: رسیده و برخورد شده. «إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِیبَةٌ» (بقره/ 156) وقتی که به آنان مصیبتی برسد.

صیّب: از صَوْب گرفته شده: باران تند، رگبار. «أَوْ کصَیِّبٍ مِنْ السَّمَاءِ» (بقره/19) یا چون باران تندی که از آسمان می بارد.

ص و ت

صوت: بانک. آواز و جمع آن اصوات است. «إِنَّ أَنکرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ» (لقمان/ 19) زشت ترین صداها صدای الاغ است. (یعنی اگر بزرگی به درشتی صداست، خر از همه بزرگوارتر می باشد.)

ص:242

ص و ر

صار و یصور و یصیر: کج کردن. پاره کردن. «فَخُذْ أَرْبَعَةً مِّنَ الطَّیْرِ فَصُرْهُنَّ» (بقره/ 260) برای دیدن زنده شدن مردگان، چهار مرغ بگیر و آنها را (پس از کشتن) پاره پاره کن.

صورة: هیئت. ظاهر که هر چیز به آن شناخته می شود. «فِی أَیِّ صُورَةٍ مَّا شَاء رَکبَک» (انفطار/ 8) در هر هیئتی که بخواهد تو را ترکیب می کند و جمع آن صُوَر است. «وَصَوَّرَکمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکمْ» (غافر/ 62) صورتهای شما را نیکو ساخت.

صُور: شیپور. کرنا. بوق. «یَوْمَ یُنفَخُ فِی الصُّورِ» (نبأ/ 18) روزی که در صور دمیده شود.

مُصَوِّر: صورتگر، شکل و نظام دهنده. «هُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ» (حشر/24) خداوند خالق و آفردگار و صورتگر است.

ص و ع

صُواع: پیمانه. «قَالُواْ نَفْقِدُ صُوَاعَ الْمَلِک» (یوسف/ 72) گفتند: ما پیمانه پادشاه را گم کردیم.

ص و ف

صُوف: پشم و جمع آن اصواف است. «وَمِنْ أَصْوَافِهَا وَأَوْبَارِهَا وَأَشْعَارِهَا ...» (نحل/ 80) و از پشم و کورک و موی گوسفندان و شتران اثاثیه منزل و متاع می سازید.

ص و م

صِیام و صَوم: هر دو به معنای روزه است. «کتِبَ عَلَیْکمُ الصِّیَامُ» (بقره/ 183) بر شما روزه نوشته شد. «ثُمَّ أَتِمُّواْ الصِّیَامَ إِلَی الَّلیْلِ» (بقره/ 187) سپس روزه را تا شب به پایان برسانید.

ص ی ح

صیحة: بانگ آسمانی. «وَأَخَذَ الَّذِینَ ظَلَمُوا الصَّیْحَةُ» (هود/67) و ظالمان را بانگی آسمانی فرو گرفت.

ص:243

ص ی د

صید و اصطیاد: شکار کردن، گرفتن حیوان غیر اهلی که آسان بدست نمی آید. «لَیَبْلُوَنَّکمُ اللّهُ بِشَیْءٍ مِّنَ الصَّیْدِ» (مائده/ 94) خداوند شما را به برخی از شکارها می آزماید. «وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُواْ» (مائده/ 6) وقتی که مُحِلّ شدید صید کنید (که جایز است نه واجب.)

ص ی ر

مصیر: سرانجام. «أَلَا إِلَی اللَّهِ تَصِیرُ الأمُورُ» (شوری/ 53) پایان همه چیز به سوی خدا برمی گردد.

ص ی ص

صَیاصی: جمع صیصیه یعنی قلعه و پناهگاه لشکریان. «وَأَنزَلَ الَّذِینَ ظَاهَرُوهُم مِّنْ أَهْلِ الْکتَابِ مِن صَیَاصِیهِمْ» (احزاب/ 26) و اهل کتاب را که پشتیبان آنان بودند از پناهگاههایشان پایین کشید.

ص ی ف

صَیف: تابستان. «إِیلَافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتَاء وَالصَّیْفِ» (قریش/ 2) الفت قریش با سفرهای زمستانی و تابستانی صورت گرفت.

ص:244

اَضْحَک: به خنده درآورد، می خنداند. «وَأَنَّهُ هُوَ أَضْحَک وَأَبْکی» (نجم/43) و اوست که می خنداند و می گریاند.

ض ح ی

ضُحی: در آفتاب بودن و عرق کردن و شدید شدن روشنی روز، چاشتگاه. «لَا تَظْمَأُ فِیهَا وَلَا تَضْحَی» (طه/ 19) تو در بهشت نه تشنه می شوی و نه آفتاب زده «وَالشَّمْسِ وَضُحَاهَا» (شمس/ 1) قسم به خورشید و روشنی او.(1)

ض د د

ضِدّ: منافی، یکی از متقابلات. «وَیَکونُونَ عَلَیْهِمْ ضِدًّا» (مریم/82) و آن ها با یکدیگر منافات و ضدّیت دارند.

ض ر ب

ضَرب(2): زدن. رفتن با شتاب. بازداشتن. بیان کردن. «وَاضْرِبُوهُنَّ» (نساء/ 34) پس آنها را کتک بزنید. «وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِی الأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکمْ جُنَاحٌ أَن تَقْصُرُواْ» (نساء/ 101) اگر به مسافرت رفتید گناهی نیست که از نماز کم کنید. «وَضَرَبْنَا لَکمُ الأَمْثَالَ» (ابراهیم/ 45) و برای شما مثلها زدیم. «فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِیقًا فِی الْبَحْرِ یَبَسًا» (رعد/ 17) پس راهی در دریا خشک پدید آور. «وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَی جُیُوبِهِنَّ» (نور/ 31) زنان باید پوشش سر خود را بر گریبان خود بخوابانند. «أَفَنَضْرِبُ عَنکمُ الذِّکرَ صَفْحاً» (زخرف/ 5) آیا پند قرآن را از شما باز می داریم.

ض ر ر

ضَرَر و ضَرّ: گزند رسانیدن. «عَلَیْکمْ أَنفُسَکمْ لاَ یَضُرُّکم مَّن ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ» (مائده/ 105) بر شما باد که غم خویش خورید. کسی که گمراه باشد شما را زیان ندارد اگر خودتان راه یافته باشید.

ص:246

ضُرّ: فقیر و بی چیز شدن. لاغر و بیچاره شدن رنج و سختی. «وَإِذَا مَسَّ الإِنسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا» (یونس/ 12) چون انسان را رنج رسد ما را می خواند.

اضطرار: مجبور کردن. بیچاره کردن و شدن. «ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلَی عَذَابِ النَّارِ» (بقره/ 126) هر کس که کافر شود او را بهره مند می سازیم، ولی اندکی بعد او را به اجبار به سوی عذاب می بریم. «أَمَّن یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ» (نمل/ 62) یا چه کسی دعای مضطر و بیچاره شده را اجابت می کند؟

ضراء: سختی و بیچارگی در مقابل نعماء و سراء. و گاهی با بأساء ذکر می شود: بأساء به معنای ترس از جنگ و دشمن و ضراء به معنای بیچارگی و فقر و بیماری و… «فَأَخَذْنَاهُمْ بِالْبَأْسَاء وَالضَّرَّاء» (انعام/ 42) به ترس و بلا آن ها را گرفتار می کنیم.

ضرار و مُضارّة: گاهی به معنای ضرر و زیان و گاه به خصوص زیان به کسی است بدون آنکه برای خود ضرر رساننده فایده ای داشته باشد که در فارسی به آن لجبازی می گویند. «وَلاَ تُمْسِکوهُنَّ ضِرَارًا لَّتَعْتَدُواْ» (بقره/ 231) و زنان را برای آزار و زیان رسانیدن نگه ندارید. «وَالَّذِینَ اتَّخَذُواْ مَسْجِداً ضِرَاراً» (توبه/ 107) و کسانی که مسجد ضرار را انتخاب کردند. «مِن بَعْدِ وَصِیَّةٍ یُوصَی بِهَآ أَوْ دَیْنٍ غَیْرَ مُضَآرٍّ» (نساء/ 12) ارث پس از وصیت یا دین است که البته باید وصیت زیان به وارث نرساند. (بیش از ثلث نباشد).

ضُرّ: بدحالی یا در نفس مثل کمبود علم و فضل و عفت و یا در بدن مثل کمبود عضو و نقص و یا در امور ظاهری مانند فقدان مال و مقام یا هر سه آن ها. «فَلَمَّا کشَفْنَا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کأَنْ لَمْ یَدْعُنَا» (یونس/12) وقتی که از او بدحالی را برداشتیم، می گذرد به گونه ای که گویا، ما را نخوانده است.

ضارّ: ضرر رساننده، مضرّ. «وَلَیْسَ بِضَارِّهِمْ شَیْئًا» (مجادله/10) و او هیچ ضرری نمی تواند به آن ها برساند.

ضِرار: زیان و ضرر زدن. «وَلَا تُمْسِکوهُنَّ ضِرَارًا» (بقره/231) و آن ها را برای زیان زدن نگه ندارید.

ض ر ع

تَضَرُّع: زاری نمودن. یَتَضرَّعون و یَضَّرَّعُون: هر دو فعل مستقبل از تضرّع است. «فَلَوْلا إِذْ جَاءهُمْ بَأْسُنَا تَضَرَّعُواْ» (انعام/ 43) چرا وقتی که بلای ما به آنها می رسد تضرع و زاری نکردند.

ص:247

«فَأَخَذْنَاهُمْ بِالْبَأْسَاء وَالضَّرَّاء لَعَلَّهُمْ یَتَضَرَّعُونَ» (انعام/ 42) ما آنها را به بالا و مصیبت گرفتار کردیم تا شاید به درگاه خدا تضرع و زاری کنند.

ضَریع: نوعی خارشتر که گیاهی بی برگ است و شتر آن را می جود و در فارسی به آن ژاژ و به کسی که حرف بیهوده می زند ژاژخای می گویند. «لَّیْسَ لَهُمْ طَعَامٌ إِلَّا مِن ضَرِیعٍ» (غاشیه/ 6) به اهل دوزخ طعامی ندهند مگر ضریع که چیزی شبیه خارشتر است.

ض ع ف

ضَعْف و ضُعْف: سست شدن. «الَّذِی خَلَقَکم مِّن ضَعْفٍ» (روم/ 54) خدایی که شما را از ضعف آفرید.

ضِعف: دو برابر. «فَآتَتْ أُکلَهَا ضِعْفَیْنِ» (بقره/ 265) پس آن باغ دو برابر میوه داد. «إِذاً لَّأَذَقْنَاک ضِعْفَ الْحَیَاةِ وَضِعْفَ الْمَمَاتِ» (اسراء/ 75) اگر اندکی میل به کافران می کردی دو برابر عذاب دنیا و دو برابر عذاب آخرت پس از مرگ به تو می چشاندیم. (خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است تا دیگران حساب کار خود را بکنند.)

ضِعاف: جمع ضَعیف است. «وَلْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکواْ مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعَافًا» (نساء/ 9) و باید از خدا بترسند کسانی که پس از خود فرزندانی ضعیف به جا می گذارند و سخن درستی دربارۀ یتیمان بگویند.

مُضاعَفَه: یکی را دو کردن و افزودن. «فَیُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا کثِیرَةً» (بقره/ 245) آن را چندین برابر بیفزاید.

استضعاف: ضعیف شمردن. «وَنُرِیدُ أَن نَّمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ» (قصص/ 5) می خواهیم بر آنها که ضعیف شمرده می شدند در روی زمین منت گذاریم.

ضَعُفَ: از ضَعْف گرفته شده به معنای ناتوانی که گاهی در نفس و گاهی در بدن و گاهی در حال پیدا می شود. «ضَعُفَ الطَّالِبُ وَالْمَطْلُوبُ» (حج/73) هم طالب و هم مطلوب ضعیف هستند.

ضاعَفَ: ضمیمه کرد مانند آن و بیشتر را به آن. «وَاللَّهُ یُضَاعِفُ لِمَنْ یَشَاءُ» (بقره/261) و خداوند برای هر کس که بخواهد افزوده می کند مانند آن یا بیشتر را.

اَضْعاف: جمع ضِعف: چند برابر. «فَیُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا کثِیرَةً» (بقره/245) پس آن را چند برابر بیشتر می کند.

ص:248

ضَعیف: ناتوان. «فَإِنْ کانَ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ سَفِیهًا أَوْ ضَعِیفًا» (بقره/282) اگر کسی که مدیون است سفیه یا ناتوان باشد.

مُضْعِفْ: از ضِعْف گرفته شده: مضاعف کنندگان، فزونی یابندگان. «فَأُوْلَئِک هُمْ الْمُضْعِفُونَ» (روم/39) پس آنان (مالشان را) چند برابر می کنند.

ض غ ث

ضِغث: دسته ای از گیاهان تر و خشک که بهم آمیخته باشند. «خُذْ بِیَدِک ضِغْثاً فَاضْرِب بِّهِ وَلَا تَحْنَثْ» (ص/ 43) به دستت بگیر دسته ای از چوبهای باریک خرما و بر زنت بزن و قسم خود را نشکن.

اَضغاث: خوابهای آشفته و پراکنده. «قَالُواْ أَضْغَاثُ أَحْلاَمٍ» (یوسف/ 44) معبران گفتند: این خوابی آشفته است.

ض غ ن

اضغان: جمع ضِغْن: کینه ها، بدخواهی ها. «وَیُخْرِجْ أَضْغَانَکمْ» (محمد/37) و کینه های شما را برملا می سازد.

ض ف د ع

ضِفدع و ضَفدع: غوک و قورباغه و جمع آن ضَفادِع است. «فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمُ الطُّوفَانَ وَالْجَرَادَ وَالْقُمَّلَ وَالضَّفَادِعَ وَالدَّمَ» (اعراف/ 133) پس ما بر بنی اسرائیل طوفان و ملخ و شپش و غوک و خون (شدن آب) را به عنوان عذاب فرستادیم.

ض ل ل

ضَلالت: گمراه شدن و گمراه کردن. گم شدن. گم کردن. هلاک شدن و پنهان شدن. «وَوَجَدَک ضَالّاً فَهَدَی» (ضحی/ 7) تو را راه گم کرده دید و هدایت کرد.(1)

ص:249

اََضَلُّ: گمراه می شوم. «فَإِنَّمَا أَضِلُّ عَلَی نَفْسِی» (سبأ/50) پس به درستی که به زیان خودم گمراه می شوم.

اَضَلًّ: گمراه کرد. «أَتُرِیدُونَ أَنْ تَهْدُوا مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ» (نساء/88) آیا می خواهید هدایت کنید کسی را که خدا او را گمراه کرده است؟

یُضْلِلْ: گمراه سازد. «وَمَنْ یُضْلِلْ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ» (رعد/33) و کسی را که خداوند گمراه سازد، برای او هدایت کننده ای است.

تَضْلیل: از ضَلّ گرفته شده: سردرگم کردن، بی ثمر کردن، از هدف دور کردن. «أَلَمْ یَجْعَلْ کیْدَهُمْ فِی تَضْلِیلٍ» (فیل/2) آیا مکر آنان را بی ثمر و از هدف دور نکرده ایم؟

مُضِلّ: گمراه کننده. «وَمَا کنتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُدًا» (کهف/51) و من گمراه کنندگان را کمک کار نمی گیرم.

ض م ر

ضامِر: لاغر و نزار. «و علی کل ضامر» (حج/ 22) و بر شتر لاغر.

ض م م

ضَمّ: چسبانیدن. «وَاضْمُمْ یَدَک إِلَی جَنَاحِک تَخْرُجْ بَیْضَاءَ» (حج/ 22) و دستت را به گریبانت بچسبان تا مثل خورشید درخشان بیاوری بی هیچ عیب و نقصی.

ض ن ک

ضنک: تنگ و سخت. «وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکا» (طه/ 124) و کسی که از یاد من روی گرداند، دارای زندگی سخت و تنگ خواهد بود.

ض ن ن

ضَنین: بخیل. «وَمَا هُوَ عَلَی الْغَیْبِ بِضَنِینٍ» (تکویر/ 24) جبرئیل یا پیغمبر در علم غیب بخیل نیستند.

ص:250

ض ه ی

ضَهاء: شباهت. «یُضَاهِؤُونَ قَوْلَ الَّذِینَ کفَرُواْ مِن قَبْلُ» (توبه/ 30) با گفته کافران پیشین تشابه در گفتار دارند.

ض و ء

اَضاء: روشنی بخشید. «فَلَمَّا أَضَاءتْ مَا حَوْلَهُ» (بقره/ 17) پس وقتی که اطراف خود را روشن کرد.

ضیاء: از ضَوْء گرفته شده: روشنایی، نورافشان. «هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیَاءً» (یونس/5) خدایی که خورشید را نورافشان و درخشان قرار داد.

ض ی ر

ضَیْر: مانع، زیان رساندن. «لَا ضَیْرَ إِنَّا إِلَی رَبِّنَا مُنْقَلِبُونَ» (شعراء/50) مانعی نیست، ما به سوی خدایمان روی آورنده هستیم.

ض ی ز

ضیزی: جور و ستم. «تِلْک إِذاً قِسْمَةٌ ضِیزَی» (نجم/ 22) در اینصورت این تقسیمی ظالمانه است.

ض ی ع

اَضاعوا: ضایع و تباه ساختند. «أَضَاعُوا الصَّلَاةَ» (مریم/ 59) و نماز را تباه کردند.

ض ی ف

ضَیف: مهمان. «قَالَ إِنَّ هَؤُلاء ضَیْفِی» (حجر/ 68) گفت: اینها مهمان من هستند.

ض ی ف

ضَیَّفَ: از ضَیْف گرفته شده: مهمانی کرد. «فَأَبَوْا أَنْ یُضَیِّفُوهُمَا» (کهف/77) پس امتناع کردند که آن ها را مهمانی کنند.

ص:251

ض ی ق

ضَیق: تنگی. هم به فتح و هم به کسر به همین معناست. «وَضَاقَ بِهِمْ ذَرْعاً» (هود/ 77) سینه اش تنگ شد.

ضَیَّقَ: از ضَیق گرفته شده: سخت گرفت. «لِتُضَیِّقُوا عَلَیْهِنَّ» (طلاق/6) تا مبادا سخت بگیرید.

ضائق: تنگ، گرفته. «وَضَائِقٌ بِهِ صَدْرُک» (هود/12) و سینه ات به واسطة آن تنگ و گرفته است.

ص:252

ط ر د

طَرد: راندن و دور ساختن. «وَیَا قَوْمِ مَن یَنصُرُنِی مِنَ اللّهِ إِن طَرَدتُّهُمْ» (هود/ 30) ای قوم من اگر اینان را برانم چه کسی مرا یاری خواهد کرد.

طارد: از طَرْد گرفته شده: طرد کننده. «وَمَا أَنَا بِطَارِدِ الْمُؤْمِنِینَ» (شعراء/114) و من طرد کنندة مؤمنان نیستم.

ط ر ف

طَرف: چشم بر هم زدن. «قَبْلَ أَن یَرْتَدَّ إِلَیْک طَرْفُک» (نمل/ 40) قبل از آنکه چشم به هم بزنی.

طَرَف: (هود/ 30) کنار و بخش و جمع آن اطراف است. «لِیَقْطَعَ طَرَفًا مِّنَ الَّذِینَ کفَرُواْ» (آل عمران/ 127) تا گروهی از کافران را هلاک گرداند.

ط ر ق

طارِق: مسافر و مهمانی که شب می آید. «وَالسَّمَاء وَالطَّارِقِ» (طارق/ 1) قسم به آسمان و ستارۀ درخشان که شب می آید.

طَریق: راه و جمع آن طرائق است. «فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِیقًا فِی الْبَحْرِ یَبَسًا» (طه/ 77) پس برای آنها در دریا راه خشک ایجاد کن. «وَلَقَدْ خَلَقْنَا فَوْقَکمْ سَبْعَ طَرَائِقَ» (مؤمنون/ 97) و به تحقیق که ما بر فراز شما هفت راه (آسمان) قرار دادیم.

ط ر ی

طَرِّی: تازه. «لِتَأْکلُواْ مِنْهُ لَحْمًا طَرِیًّا» (نحل/ 14) دریا را مسخر کرد تا از آن گوشت تازه بخورید.

ط ع م

طَعام: خوراک دادن، خوراک خوردن، شکار. «وَطَعَامُهُ مَتَاعًا لَّکمْ» (مائده/ 96) و شکار دریا حلال است برای شما. «وَلَا یَحُضُّ عَلَی طَعَامِ الْمِسْکینِ» (ماعون/ 3) و ترغیب نمی کنند به خوراک دادن تنگدستان. «یَا مُوسَی لَن نَّصْبِرَ عَلَیَ طَعَامٍ وَاحِدٍ» (بقره/ 61) ای موسی! ما بر یک خوراک تحمل نداریم.

طَعم: مزّه. «لَّمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ» (محمد(ص) / 15) مزّه آن تغییر نمی کند.

ص:254

طاعم: خورنده. «قُل لاَّ أَجِدُ فِی مَا أُوْحِیَ إِلَیَّ مُحَرَّمًا عَلَی طَاعِمٍ یَطْعَمُهُ» (انعام/ 145) بگو نمی یابم در آن وحی که بر من شده، حرامی بر هر خورنده وجود داشته باشد. «لَیْسَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ جُنَاحٌ فِیمَا طَعِمُواْ» (مائده/ 93) مؤمنان و عاملان به عمل صالح مانعی ندارد در هرچه که بخورند…

اِطعام: طعام دادن (که در کفاره واجب است). «مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِیکمْ» (مائده/ 89) باید کفاره از غذای متوسطی باشد که به خانوادۀ خود می خوارنید.

اِسْتِطعام: از طَعْم گرفته شده، خواستن طعام. «اسْتَطْعَمَا أَهْلَهَا» (کهف/77) از اهالی آن قریه طلب غذا و طعام کردند.

طَعام: خوراکی غذا. «لَنْ نَصْبِرَ عَلَی طَعَامٍ وَاحِدٍ» (بقره/61) هرگز بر یک خوراکی و غذا صبر نخواهیم کرد.

ط ع ن

طَعن: ایراد. اعتراض. بدگویی. عیبجویی. اصل آن نیزه زدن است. «وَطَعْنًا فِی الدِّینِ» (نساء/ 46) و گفتار آنها تمسخر در دین است.

ط غ ی

طُغیان: بسیار شدن آب. بالا آمدن. غلبه کردن. از حد گذشتن. «إِنَّا لَمَّا طَغَی الْمَاء حَمَلْنَاکمْ فِی الْجَارِیَةِ» (الحاقة/ 11) چون آب بسیار شد شما را در کشتی نشاندیم. «مَا زَاغَ الْبَصَرُ وَمَا طَغَی» (نجم/ 17) نه چشم منحرف گشت و نه طغیان کرد و از حدّ گذشت.

طَغوی: سرکشی. «کذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْوَاهَا» (شمس/ 11) قوم ثمود با طغیان و سرکشی خود صالح را تکذیب کرد.

طاغِیَه: صیحه آسمانی که در آن عذاب باشد. «فَأَمَّا ثَمُودُ فَأُهْلِکوا بِالطَّاغِیَةِ» (حاقه/ 5) و امّا قوم ثمود بواسطه یک صیحه آسمانی هلاک شدند.

اَطْغَیْتُهُ: از طَغو و طَغَیَ گرفته شده: به نافرمانی وادار نکردم، به طغیان نکشاندم او را. «رَبَّنَا مَا أَطْغَیْتُهُ» (ق/27) خداوندا، من او را به طغیان و نافرمانی وادار نکردم.

ص:255

طاغین: از طَغو و طَغَیَ گرفته شده: طغیانگر. «بَلْ کنتُمْ قَوْمًا طَاغِینَ» (صافات/30) بلکه شما گروهی طغیانگر بودید.

اَطْغی: سرکش تر، طاغی تر. «هُمْ أَظْلَمَ وَأَطْغَی» (نجم/52) آنان ستمکارتر و سرکش ترند.

طاغوت: از طَغو گرفته شده و مفرد و جمع مذکر و مؤنث آن یکسان است، یعنی تجاوزگر، رهبر کفر. «فَمَنْ یَکفُرْ بِالطَّاغُوتِ» (بقره/256) پس کسی که بر تجاوزگر و رهبر کفر (طاغوت) کفر ورزد.

ط ف و

اِطفاء: خاموش کردن. «یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ» (صف/ 8) می خواهند نور خدا را با دهانهایشان خاموش کنند.

ط ف ف

تَطفیف: کم فروشی. خیانت در کیل و وزن. «وَیْلٌ لِّلْمُطَفِّفِینَ» (مطففین/ 1) وای بر کم فروشان.

ط ف ق

طُفُوق: به کاری مشغول شدن. «وَطَفِقَا یَخْصِفَانِ عَلَیْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّةِ» (اعراف/ 22) مشغول شدند به چسباندن برگهای درخت بهشتی به خودشان. «فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَالْأَعْنَاقِ» (ص/ 33) پس مشغول به مسح و لمس پاها و گردنها شد.

ط ف ل

طِفل: کودک. «ثُمَّ نُخْرِجُکمْ طِفْلاً» (حج/ 5) سپس شما را به صورت طفل خارج می سازیم. و گاهی به معنای اَطفال هم آمده است. «أَوِ الطِّفْلِ الَّذِینَ لَمْ یَظْهَرُوا عَلَی عَوْرَاتِ النِّسَاء» (نور/ 59) یا کودکانی که نمی توانند بر عورات زنان آگاه شوند و ممیز نیستند.

اطفال: کودکان. «وَإِذَا بَلَغَ الْأَطْفَالُ مِنکمُ الْحُلُمَ» (نور/ 59) وقتی که کودکان به بلوغ رسیدند.

طالوت: نخستین پادشاه بنی اسرائیل که اهل کتاب او را شاؤل بن قیس می گویند. «إِنَّ اللّهَ قَدْ بَعَثَ لَکمْ طَالُوتَ مَلِکا» (بقره/ 247) خداوند طالوت را به عنوان پادشاه برانگیخت.

ص:256

ط ل ب

طَلَبْ: به دست آوردن. «فَلَنْ تَسْتَطِیعَ لَهُ طَلَبًا» (کهف/41) پس نمی توانی آن را به دست آوری.

مَطْلوب: خواسته شده. «ضَعُفَ الطَّالِبُ وَالْمَطْلُوبُ» (حج/72) خواهنده و خواسته شده، هر دو ضعیف هستند.

ط ل ح

مطلَع: محل دمیدن، زمان طلوع. «سَلَامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ» (قدر/5) سلام است تا زمان طلوع فجر (سپیده دم)

ط ل ع

طُلوع: برآمدن آفتاب و غیره. «قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ» (طه/ 130) قبل از طلوع خورشید و… «وَتَرَی الشَّمْسَ إِذَا طَلَعَت» (کهف/ 17) و می بینی خورشید را وقتی که طلوع می کند.

مَطلِع: محل طلوع. «حَتَّی إِذَا بَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ» (کهف/ 90) تا وقتی که ذو القرنین به محل طلوع آفتاب رسید.

اِطْلاع: مطلع ساختن. «وَمَا کانَ اللّهُ لِیُطْلِعَکمْ عَلَی الْغَیْبِ» (آل عمران/ 179) خداوند شما را بر غیب مطلع نساخته است.

اِطّلاع: آگاهی. «لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَیْهِمْ» (کهف/ 18) اگر بر آنها آگاهی و اطلاع می یافتی.

تَطلِع: مستولی می شود. «الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَی الْأَفْئِدَةِ» (همزه/ 7) آتشی که بر دلها مستولی می شود.

طَلع: شکوفه. «لَّهَا طَلْعٌ نَّضِیدٌ» (ق/ 10) دارای شکوفه های چیده بر یکدیگرند.

ط ل ق

طَلاق: بیرون رفتن زن دائمی از عقد شوهر. «الطَّلاَقُ مَرَّتَانِ» (بقره/ 229) طلاق دو مرتبه است.

تطلیق: طلاق دادن. «إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاء» (طلاق/ 1) وقتی که زنها را طلاق دادید.

اِنطِلاق: رفتن و گاهی کنایه از گفتن. «انطَلِقُوا إِلَی ظِلٍّ» (مرسلات/ 30) بروید به سوی سایه. «وَانطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ» (ص/ 6) و سران آنها چنین نظر دادند و گفتند…

ص:257

ط ل ل

طلّ: باران نرم و آهسته. در مقابل وابل که باران شدید را می گویند. «فَإِن لَّمْ یُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ» (بقره/ 265) اگر به آن باران تندی نبارد، پس بارانی اندک اندک و نرم نرم باشد.

ط م ث

طَمْثْ: نزدیکی، دست یازیدن. «لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَلَا جَانٌّ» (رحمن/56) قبل از آن هیچ انسان و جنّی به آنان دست نیازیده و با آنان نزدیکی نکرده است.

ط م س

طَمس: ناپدید کردن. ستردن. «وَلَوْ نَشَاء لَطَمَسْنَا عَلَی أَعْیُنِهِمْ» (یس/ 66) و اگر ما می خواستیم چشمهای آنها را محو می کردیم.

ط م ع

طَمَع: امید و آرزو. آنچه که دست نایافتنی است (چون بهشت برای فاسق) و یا دست یافتنی. «وَادْعُوهُ خَوْفًا وَطَمَعًا» (اعراف/ 59) او را از روی ترس و طمع بخوانید.

ط م م

طامة: پراکننده. یکی از نامهای قیامت، چرا که همه انباشته ها را می پراکند. «فَإِذَا جَاءتِ الطَّامَّةُ» (نازعات/ 34) وقتی که قیامت که پراکنده می کند، فرا رسد.

ط م أ ن

اطمئنان: آرامش دل. آرام گرفتن. دلبستگی، در مقابل شوریدن و اضطراب. «یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ» (فجر/ 27) ای جان و نفس مطمئن و آرام. «وَرَضُواْ بِالْحَیاةِ الدُّنْیَا وَاطْمَأَنُّواْ بِهَا» (یونس/7) و رضایت به دنیا دادند و به آن دلبسته شدند.

ط ه ر

تطهیر: پاک کردن. «وَیُطَهِّرَکمْ تَطْهِیراً» (احزاب/ 33) خداوند می خواهد که شما خاندان پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم (علی و فاطمه و حسنین (هم)) را پاک گرداند چه پاک کردنی.

ص:258

تَطَهُّر: پذیرفتن پاکی با غسل یا وضو. «حَتَّیَ یَطْهَّرْنَ» (بقره/ 222) تا آنگاه که غسل کنند و پاک شوند. و گاهی با واژه ی اطّهّر نیز می آید. «فَاطَّهَّرُواْ» (مائده/ 6) پس پاک شوید و غسل کنید.

طَهُور: پاک کننده. «وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُوراً» (فرقان/ 48) آب را پاک کننده از آسمان نازل کردیم.

مُطَهِّر: پاک کننده. «إِنِّی مُتَوَفِّیک وَرَافِعُک إِلَیَّ وَمُطَهِّرُک» (آل عمران/55) من تو را متوّفی و بلند و پاک می کنم.

مُطًهَّرَة: پاک و پاکیزه. «لَهُمْ فِیهَا أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ» (بقره/25) و برای آنان همسران پاکیزه ای است.

اَطْهَر: پاکیزه تر. «هَؤُلَاءِ بَنَاتِی هُنَّ أَطْهَرُ لَکمْ» (هود/78) این دختران من برای شما پاکیزه ترند.

ط و د

طود: کوه. «فَکانَ کلُّ فِرْقٍ کالطَّوْدِ الْعَظِیمِ» (شعراء/ 63) دریا شکافته شد و هر بخش از آن مانند کوهی بزرگ گردید.

ط و ر

طُور: کوه و به غلبه نام کوه خاصی است در سرزمین سیناء که خداوند بر حضرت موسی وحی فرستاد. «وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَکمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَکمُ» (بقره/ 63) آنگاه که پیمان از شما گرفته و طور را بر فراز شما برافراشتیم.

اَطْوار: جمع طَوْر: گوناگون، مراحل، حالات. «وَقَدْ خَلَقَکمْ أَطْوَارً» (نوح/14) خداوند شما را گوناگون آفرید.

ط و ع

طَوع: رغبت. «طَوْعًا وَکرْهًا» (آل عمران/ 83) از روی رغبت یا بی میلی.

طاعة و اطاعت: فرمانبرداری. «وَیَقُولُونَ طَاعَةٌ» (نساء/ 81) منافقان می گویند: اطاعت میکنیم.